Cả xã Quỳnh Đôi tới nay có hơn 40 dòng họ, trong đó ba họ: Hồ, Nguyễn, Hoàng là những dòng họ có công khai phá và tạo dựng cơ đồ từ năm 1378. Không hiểu vì sao, họ Hồ cũng chỉ là một trong ba dòng họ đến mở đất, thế mà ngày nay, dân số họ Hồ chiếm hơn 50% dân số ở Quỳnh Đôi, các họ khác chỉ dưới 50% ? Vì vậy, khi một ai đó sống ở trong Nam, ngoài Bắc giới thiệu mình là người Quỳnh Đôi thì thường phải trả lời thêm câu hỏi: “Có phải họ Hồ không?”. Còn nếu ai đó giới thiệu mình họ Hồ, quê Quỳnh Lưu thì dường như khi nào cũng phải trả lời câu hỏi tiếp theo: “Có phải người làng Quỳnh Đôi không?”.

Họ Hồ là một trong ba dòng họ mở đất Làng Quỳnh; dòng họ Dương được xem là  dòng họ “gieo chữ” ở đây. Còn những dòng họ khác đem những tinh hoa của dòng họ mình tới Làng Quỳnh và đã tạo nên một làng quê giàu bản sắc văn hóa, ham học và học giỏi, đỗ đạt cao trong thi cử, có nhiều đóng góp quan trọng trong gần như tất cả các lĩnh vực của cuộc sống, từ chính trị tới văn hóa, từ quân sự tới giáo dục, từ kinh tế tới nghệ thuật... Mỗi dòng họ ở Quỳnh Đôi có gốc rễ riêng, sự phát triển riêng nhưng họ đều có chung một tinh thần phấn đầu vì sự phát triển của Làng Quỳnh. Mỗi dòng họ đều có sự đóng góp quý giá vào truyền thống tốt đẹp.

Họ Văn là một trong những dòng họ ở Quỳnh Đôi. Họ Văn không đông người nhưng đã có những đóng góp đáng kể cho làng nói riêng và cho đất nước nói chung. Theo tài liệu mà những người nghiên cứu dòng họ Văn công bố, dòng họ Văn cũng đã ghi dấu ấn trong lịch sử nước Việt Nam rất sớm với những người đỗ đạt và làm quan từ thời tiền Lê.

 Họ Văn ngày nay                                          

 So với nhiều dòng họ khác ở Việt Nam, dòng họ Văn tương đối ít người. Vì vậy, mỗi khi người họ Văn xuất hiện trên các phương tiện truyền thông, mọi người thường để ý. Trước hết, có một người rất nổi tiếng là cố Đại tướng, cố Bộ Trưởng Bộ Quốc phòng Văn Tiến Dũng khiến nhiều người quan tâm. Nhưng quan tâm, tìm hiểu rồi người ta lại cho rằng, họ “Văn” của Đại tướng Dũng là khi tham gia cách mạng rồi Đại tướng chọn, kiểu như bí danh ấy, còn trên thực tế, Đại tướng có thể mang một họ phổ biến thường thấy ở Việt Nam. Nhưng tôi phải khẳng định ngay: Họ Văn của Đại tướng Văn Tiến Dũng là họ gốc, họ của cha, ông Đại tướng.

Cách đây mấy chục năm, nổi lên mấy anh em họ Văn là những cầu thủ bóng đá nổi tiếng là Văn Sỹ Hùng, Văn Sỹ Thủy, Văn Sỹ Sơn góp phần khẳng định là ở Việt Nam có dòng họ Văn; nhất là họ có một ông bố Văn Sỹ Chi vẫn thường đồng hành cùng họ.

Bản thân Nhà giáo Văn Như Cương cũng công nhận là dòng họ Văn ít người. Điều này ông cũng có đặt câu hỏi và băn khoăn đôi chút. Chính vì thế khi thấy có người họ Văn, gặp người họ Văn là ông cảm thấy có cái gì đó thân thiết. Vốn là người mê bóng đá nên ông đánh giá cao anh em cầu thủ họ Văn. Ông còn đùa: “Họ Văn là những người đá bóng giỏi, không chỉ ở Việt Nam, mà còn trên thế giới nữa. Ví dụ,  những cầu thủ nổi tiếng như Van Basten, Van Persie, Van Bronckhorst, Van Nistelrooy… đều là người họ Văn, chỉ có điều ở Hà Lan, chữ không có dấu nên đọc là Van mà thôi”.

Đó là trước kia, còn thời gian gần đây, nhất là từ năm 2009 đến nay, hoạt động của con cháu họ Văn được đẩy mạnh khiến nhiều người quan tâm. Trước hết là việc thành lập Hôi đồng Văn tộc lâm thời. Sau đấy là huy động sức người, sức của để xây dựng nhà thờ Tổ. Mốc thời gian đáng nhớ là ngày 4/4/2009 , Hội đồng họ Văn nước Việt nam đã tổ chức lễ tế Tổ và Động thổ xây dựng nhà thờ Tổ trên núi Sứ, xã Mai hung - Quỳnh lưu - Nghệ An (nay là thị xã Hoàng Mai, tỉnh Nghệ An). Tới dự có đông đủ các chi phái họ Văn trong cả nước, các tập thể và cá nhân con cháu, dâu rể họ Văn ở trong và ngoài nước. Hóa ra, người họ Văn đã tỏa ra khắp nơi trên đất nước Việt Nam, từ Quảng Ninh, Hưng Yên, Hà Nội, Thanh Hóa, Huế, Quảng Nam, đến Thành phố Hồ Chí Minh. Đương nhiên, Nghệ An vẫn là nơi người họ Văn sống nhiều nhất vì đây là nơi phát tích của dòng họ.

Đến năm 2012, họ Văn ở Việt Nam đã triệu tập Đại hội dòng họ toàn quốc lần thứ nhất tại Huế. Đại hội này được xem là đại hội thống nhất họ Văn Việt Nam. Tại đại hội này, Nhà giáo Văn Như Cương được bầu làm Chủ tịch Hội đồng gia tộc họ Văn. Sau sự kiện này, Nhà giáo Văn Như Cương phát biểu như sau:

“Tôi có một may mắn và vinh dự là hậu duệ đời thứ 4 của tiến sĩ Văn Đức Giai , và trong thâm tâm tôi rất mong muốn được góp phần vào công việc còn dang dở của đấng tiền nhân. Trong Đại hội vừa qua, lúc đầu tôi đã định thoái thác sự đề cử của hội nghị trù bị vào chức Chủ tịch Hội đồng Tộc Văn Việt Nam, với lí do tuổi cao sức yếu. Nhưng sự từ chối ấy đã vấp phải sự không đồng thuận của Đại hội, cũng như sự mách bảo của tiền nhân, nên tôi đã nhận lời với một quyết tâm cao. Tôi càng vững tâm hơn vì sự động viên khích lệ của các đại biểu, và  vì bên cạnh tôi có 16 vị trong ban Chấp hành rất tâm huyết, đặc biệt có những thanh niên rất nhiệt tình với dòng họ, những nhà  doanh nghiệp có điều kiện, những nhà lãnh đạo có kinh nghiệm đã về hưu ….  

Tôi  xin hứa với bà con họ Văn và xin thề nguyện trước vong linh tiên tổ rằng tôi sẽ hết sức làm việc vì sự nghiệp phát triển và thịnh vượng của họ Văn chúng ta.

Đôi lời ngắn ngủi tôi xin gửi tới bà con họ Văn xa gần , trong nước cũng như ngoài nước”.

Sau khi Nhà giáo Văn Như Cương đảm nhiệm chức vụ này, nhiều người tích cực quan tâm tới lịch sử dòng họ Văn và tìm thấy nhiều điều có ý nghĩa to lớn. Những gì chúng tôi đề cập tới ở đây, chủ yếu dựa vào tài liệu của các nhà nghiên cứu họ Văn là các ông Văn Sỹ Thọ, Văn Viết Thiện, Văn Công Hùng và một số nhà nghiên cứu khác.

Nguồn gốc, truyền thuyết và nơi phát tích họ Văn

Về nguồn gốc của dòng họ Văn -  còn một số điều cần làm sáng tỏ. Thật ra, đây là một vấn đề của rất nhiều dòng họ chứ không riêng gì họ Văn. Có lẽ điều này liên quan đến việc ngày xưa, dân ta ít người biết chữ, lại cũng ít phương tiện để ghi chép và truyền lại cho thế hệ mai sau. Lịch sử của nhiều dòng họ, về thuở sơ khai, thường chỉ được truyền miệng. Mà truyền miệng thì sẽ có nhiều dị bản, có sự suy đoán và thường gắn với những sự tích nửa hư, nửa thực. Dòng họ Văn cũng không nằm ngoài quy luật đó.

Các nhà sử học và nhân chủng học cho rằng, họ Văn là một dòng họ của người thuộc vùng văn hóa Đông Á. Họ này có mặt ở Việt Nam, Trung Quốc và Triều Tiên. Còn các nhà nghiên cứu ở Việt Nam (chủ yếu là người họ Văn) cho rằng, họ Văn ở Việt Nam phát tích tại Quỳnh Lưu, Nghệ An. Điều này trước hết liên quan đến di cảo của ông Cao Biền. Sau đó được một người xuất sắc của dòng họ Văn là ông Văn Đức Giai dày công tìm hiểu, nghiên cứu và lưu lại trong những ghi chép của mình.

Những thông tin về dòng họ Văn được chúng tôi đề cập đến trong quyển sách này, chủ yếu dựa vào nội dung công bố của các tác giả là người họ Văn như các ông Văn Sỹ Thọ, Văn Viết Thiện, Văn Công Hùng và một số nhà nghiên cứu khác. Những tại liệu này có ở địa chỉ http://hovanvietnam.com. Về nguồn gốc của dòng họ Văn, có hai ý kiến khác nhau: 1. Họ Văn xuất phát từ phương Bắc; 2. Họ Văn có nguồn gốc từ Champa (có dẫn ý kiến của Nhà sử học Trần Quốc Vượng). Tuy nhiên, mức độ tin cậy đến đâu, chúng tôi không dám khẳng định. Vấn đề này nhường lại để những người họ Văn nghiên cứu và công bố trong tương lai.

Hiện tại, chúng tôi chỉ dám căn cứ vào những tài liệu mà những người nghiên cứu họ Văn công bố, đặc biệt những gì liên quan đến dòng họ Văn ở Quỳnh Đôi làm cơ sở để nói về Nhà giáo Văn Như Cương.

Trước hết, khi đề cập đến nguồn gốc họ Văn ở Việt Nam thì người ta dựa vào một số tài liệu bằng chữ Hán Nôm được ông Văn Sỹ Thọ dịch và công bố. Đấy là một bài Vè tích Văn tộc, theo di cảo của ông Cao Biền (nhà địa lý tài ba, nổi tiếng với những truyền thuyết) và theo bài viết của Tiến sĩ Văn Đức Giai. Về hai nhân vật sống cách nhau hàng ngàn năm nhưng đều để lại dấu ấn to lớn và quan trọng trong việc tìm hiểu gốc tích họ Văn ở Việt Nam có nhiều điều rất đáng nói.

Trước hết, nói về ông Cao Biền. Có rất nhiều chuyện kể mang tính huyền thoại về ông Cao Biền lan truyền ở Việt Nam. Còn theo sử sách, Cao Biền (821 - 887) là một danh tướng, đạo sư, thầy địa lý, kiến trúc sư và nhà tiên tri sống vào thế kỷ IX, thời Đường mạt. Ông có tên tự là Thiên Lý, là thuộc hạ của Đường Tuyên Tông, Đường Ý Tông,  Đường Hy Tông và Đường Chiêu Tông - ba vị vua gần cuối cùng của thời hậu Đường, lúc triều Đường chìm trong tình trạng đại loạn, nạn tranh đoạt, cát cứ diễn ra khắp nơi. Cao Biền là một tướng giỏi nhưng có cuộc đời binh nghiệp thăng trầm và cuối cùng cũng bị giết chết trong những cuộc tranh chấp liên miên giữa các phe phái.

Ngoài việc quân, Cao Biền là một thầy địa lý, có con mắt tinh tường trong việc xem thế đất, thế sông, thế núi để tạo dựng thành quách, cũng như trấn yểm những vùng đất thiêng. Ông được xem như một thấy phù thủy “đi mây về gió”, có nhiều phép thuật thần thông nhưng nhìn chung vẫn là người thất bại. Cụm từ “Cao Biền dậy non” nói lên điều đó. Chuyện này liên quan đến huyền tích khá hoang đường là Cao Biền có thể biến những hạt đậu thành âm binh. Tuy nhiên, khi Cao Biền thực hiện điều này thường không trọn vẹn nên đội quân âm binh của Cao Biền không hoàn chỉnh, không thực hiện được sứ mệnh của mình.

Với tư cách là thầy địa lý, Cao Biền rất nổi tiếng với huyền thoại “Long Mạch đất Việt với Cao Biền” kèm theo rất nhiều khảo dị. Chuyện kể rằng, hai vợ chồng Cao Biền vốn là người phương Bắc nhưng đã đến vùng đất phía Nam (nay là Việt Nam), lấy nơi này làm quê hương, bản quán. Vợ của ông Cao Biền được xem là tổ sư nghề lụa Hà Đông, còn bản thân Cao Biền là danh tướng, đạo sư, thầy địa lý, nhà tiên tri. Ông đã để lại di cảo liên quan đến đất mộ Tổ của dòng họ Văn.

Căn cứ vào di cảo của ông Cao Biền để lại, ông Văn Đức Giai đã tìm tòi, nghiên cứu, ghi chép và chỉ ra nơi có mộ Tổ họ Văn tại núi Sứ, thuộc địa phận xã Mai Hùng, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An (nay thuộc Thị xã Hoàng Mai, tỉnh Nghệ An). Ngày nay ở nơi này, con cháu họ Văn trong cả nước đã xây dựng quần thể lăng mộ khang trang.

Xa xưa có đôi vợ chồng (được gọi là Ông Bà) từ phương Bắc di cư đến phương Nam, khi đến vùng đất Châu Ái (vùng đất Nghệ - Tỉnh ngày nay) thì ở lại, sinh sống bằng nghề chèo đò trên sông Mai (nay thuộc xã Mai Hùng, thị xã Hoàng Mai, tỉnh Nghệ An). Ông Bà làm ăn chăm chỉ, sinh hạ con cái, nuôi dưỡng, dạy bảo cẩn thận. Tuy là những người tha hương, cuộc sống nghèo khó nhưng Ông Bà lại khí khái, hay làm việc nghĩa, ghét bỏ gian ngoa, xu nịnh. Với phương châm “Kính sở tôn, ái sở thân”, Ông Bà được nhân dân khắp vùng quý trọng.

Gần ngôi nhà Ông Bà ở có cây đa cổ thụ, sau một đêm mưa to bão lớn, cây đa bị đổ, sáng ra Ông Bà thấy ở gốc đa có mấy cái tiểu, mở xem thì đó là mấy tiểu vàng. Ông Bà đem vào cất giữ trong nhà, đợi có người mất của đến tìm lại sẽ trao lại cho họ. Dù nhặt được nhiều vàng nhưng Ông Bà vẫn sống bằng nghề chèo đò ngang sông, ăn mặc đạm bạc như xưa.

Một thời gian sau, có mấy người từ phương xa đến, có ý tìm kiếm (theo di chúc của người trước để lại và sơ đồ của người xưa để lại). Ông Bà biết là mấy tiểu vàng đó là của các vị khách kia, mang ra trao lại cho khách. Sau khi nhận lại vàng, các vị khách xin biếu Ông Bà một nửa số vàng; song, Ông Bà quyết không nhận, vì cho rằng, của đó không chính do mồ hôi của mình làm nên.

Cảm kích trước tấm lòng cao cả của Ông Bà, những người khách tìm thầy địa lý giỏi “tầm sơn điểm huyệt” với mục đích là sau này con cháu của Ông Bà đời đời hưởng phúc, công hầu khanh tướng vinh quang. Sau khi tìm được địa điểm ưng ý, lại thấy Ông Bà tuổi cao sức yếu, không còn sống được bao lâu nữa, họ bàn với Ông Bà nên biệt ly, hy sinh cao cả cho con cháu mai sau đời đời hưởng phúc. Ông Bà ngồi vào chum kiệu, ngậm sâm với ngọn đèn bách nhật chôn xuống huyệt. Cảnh biệt ly đó được dấu kín, dân quanh vùng không ai biết. Con cháu trong nhà vẫn chèo đò ngang, tiếp nối nghề của cha ông kiếm sống.

Mấy năm sau, có tướng giặc bị quân triều đình đánh trọng thương ở cửa Lạch Cờn, chạy vào Hoàng Mai. Đến đây, ông tướng gặp con cháu Ông Bà chèo đò thì xin ăn và mong được cứu chữa. Sau khi được cho ăn và cứu chữa, tướng giặc tự trói tay và tự thú với người chèo đò xin hàng, yêu cầu gia đình đem nộp lên nhà quan để hưởng công.

Do đã có công lớn bắt được tướng giặc, nên triều đình lúc bấy giờ đã thưởng công, cho con cháu của Ông Bà được vào ăn học trong triều. Con cháu Ông Bà học giỏi nên từ đó nổi lên một họ có nhiều người thành đạt trong chốn quan trường về cả văn, lẫn võ trải dài qua các triều đại lịch sử của dân tộc ta. Đó chính là dòng tộc họ Văn.

Những gì liên quan đến sự tích Ông Bà chỉ được truyền miệng và mãi sau này mới được ghi lại. Có thể thấy sự tích được kể lại có trình tự, lớp lang, hợp lý lẽ. Tuy nhiên, ở đây vẫn nhuốm màu huyền thoại, bi hùng. Điều này có lẽ liên quan đến thầy địa lý Cao Biền - người được cho là có phép thuật.

Hiện nay, những ai đi trên Quốc lộ 1A, khi đến địa phận thị xã Hoàng Mai, nếu để ý sẽ thấy bảng chỉ dẫn lên Mộ tổ và nhà thờ họ Văn. Ngày 14/11/2013, con cháu dòng họ Văn đại tôn ở phường Phương Mai, thị xã Hoàng Mai thật vinh dự và tự hào được UBND tỉnh Quyết định công nhận di tích văn hóa: Mộ tổ và nhà thờ họ Văn đại tôn ở phường Phương Mai, thị xã Hoàng Mai, tỉnh Nghệ An - Một dòng họ có truyền thống "văn võ song toàn" qua nhiều triều đại, tiêu biểu như: Tiến sĩ Văn Đức Giai, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Văn Tiến Dũng, Giáo sư Văn Như Cương...

Khu mộ tổ là Thủy tổ của dòng họ Văn Việt nam đại tôn được tọa lạc hơn 1.000 năm trên một ngọn núi với thế lưng tựa núi mặt nhìn sông rất đắc địa, linh thiêng, dưới chân mộ là nhà thờ được con cháu họ Văn trong cả nước đóng góp, tu bổ, xây dựng xong năm 2012.

Từ nay, quần thể Mộ tổ và nhà thờ họ Văn Việt Nam đại tôn ở phường Phương Mai, thị xã Hoàng Mai, tỉnh Nghệ An không chỉ là di tích của dòng họ mà đã trở thành di tích văn hóa của đất nước được bảo vệ theo Quyết định số 4018/QD-UBND, ngày 16/9/2013 của UBND tỉnh Nghệ An.

Theo mô tả của một số vị cao niên học Văn, nơi phát tích Mộ tổ họ Văn rất hùng vĩ và có vẻ huyền bí, linh thiêng. Chúng tôi không dám bình luận gì thêm. Chúng tôi chỉ khẳng định khu Mộ tổ họ Văn hiện nay được xây dựng hoành tráng và đã được công nhận là di tích văn hóa. Hiện nay, không chỉ con cháu họ Văn mới đến đây hành lễ, mà rất nhiều nhà nghiên cứu cũng đến đây để tìm hiểu. Ngoài ra, du khách thập phương cũng đến để chiêm ngưỡng.

Danh nhân họ Văn

Theo sử sách, dòng họ Văn đã góp mặt trong quan trường, có chức sắc từ Triều Trần. Nổi bật nhất là ôngVăn Thế, một võ tướng. Năm 1250, ông Văn Thế được phong là Chế Đại Vương. Sau này, con cháu của Chế Đại Vương đều có công lớn trong việc dẹp giặc; họ đều có quyền cao, chức trọng. Về quan võ, theo danh sách trong “Họ Văn Việt Nam”, họ Văn có hàng mấy chục người là tướng tài, từ ông Văn Thế ở Triều Trần, đến ông Văn Tiến Dũng, làm đến chức Đại tướng, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng thời đại Hồ Chí Minh.

Về học thuật, khoa cử, những người họ Văn cũng có những thành tích nổi bật qua các thời ký lịch sử. Hơn 20 cái tên của những người nổi bật được kể ra, bắt đầu là ông Văn Vỹ (sinh năm 1470 tại xã Ái Vũ huyện Bạch Hạc - nay thuộc xã Đại Tự -Vĩnh Lạc - Vĩnh Phú). Năm  27 tuổi, ông Văn Vỹ đỗ Đệ Tam Giáp Đồng Tiến Sĩ (bia đá Văn Miếu Quốc Tử Giám Hà Nội số: 1310). Làm quan đến chức Hình Khoa Đô Cấp Sự Trung. Nhà giáo Văn Như Cương được kể tới trong danh sách này.

Tuy nhiên, cái tên nổi bật nhất trong những danh nhân họ Văn, chắc là ông Văn Đức Giai (1809-1867). Thứ nhất, ông vừa là người đỗ đạt cao, văn võ song toàn, làm quan thanh liêm, đánh trận giỏi. Những đóng góp của ông cho Triều đình nhà Nguyễn rất có giá trị, đến nỗi vua Tự Đức yêu mến, đổi tên cho ông từ Văn Đức Giai thành Văn Đức Khuê - ý vua muốn khen cận thần Văn Đức Giai là người tài giỏi, như là ngôi sao sáng. Như vậy Văn Đức Giai và Văn Đức Khuê là một người chứ không phải là hai người như một số người sau này nhầm tưởng. Thứ hai, ông là người có ý thức đi tìm nguồn gốc của dòng họ Văn. Dựa vào di cảo của Cao Biền, ông Văn Đức Giai đã tìm hiểu, khảo sát và tìm về huyệt mộ núi Sứ. Những ghi chép của ông về điều này là cơ sở để những người họ Văn về sau tìm ra nơi phát tích dòng họ Văn. Hơn thế nữa, ông cũng đã có ý thức viết về những người họ Văn thành đạt qua các triều đại vua chúa ở Việt Nam.

Có thể còn nhiều các danh nhân quan văn, võ ở trong các gia phả của các Chi Phái, chúng ta chưa thể truy tầm hết, hy vọng một ngày gần đây, Văn Tộc của chúng ta sẽ có một ban chuyên nghiên cứu về lịch sử của dòng tộc mình tương đối đầy đủ và chính xác hơn. Song với tài liệu ít ỏi này cũng đã nói lên được rằng:

 “Họ Văn chúng ta rất ít, song bất cứ hoàn cảnh nào của lịch sử dân tộc, họ Văn chúng ta cũng có những người xả thân vì nước vì dân”.

Họ Văn ở Việt Nam là một dòng họ thượng võ, dù số người không đông nhưng đã có những đóng góp đáng kể vào công việc giữ gìn bờ cõi qua nhiều triều đại.

Nhà giáo Văn Như Cương sinh ra ở vùng đất “địa linh, nhân kiệt”, lại là con cháu của họ Văn - một dòng họ thượng võ, vì vậy ông có đầy đủ điều kiện để có những đóng góp có ý nghĩa cho đất nước. Điều tuyệt vời là ông có những đóng góp có giá trị trong lĩnh vực giáo dục.   

__________________________________

Rút từ sách: Nhà giáo Văn Như Cương và những điều còn mãi