Khi dùng công cụ tìm kiếm Google người viết bài này thấy cho ra rất nhiều bài viết với nội dung liên kết địa danh Sài Gòn với địa danh Prey Nokor gốc Khmer. Qua đọc một số bài có nội dung liên kết hai địa danh này người viết có một số nhận xét sau:

1. Đại đa số các bài viết không là từ kết quả tìm hiểu của bản thân mà chỉ đơn giản sao chép lại giả thuyết, phỏng đoán của một vài người.

2. Hầu hết các bài có cố công truy tìm từ gốc và giải thích nghĩa của từ Prey Nokor thì cũng tỏ ra ít nhiều ức đoán mà chưa kiến giải theo cách mà người Khmer hiểu từ này là gì; và không chỉ tác giả Việt mà một số tác giả nước ngoài cũng vậy.

3. Khi giải thích từ thì hầu hết đều theo cách: Prey = rừng, Nokor = thành phố; thế nhưng địa danh Prey Nokor là Thành phố rừng hay Thành phố trong rừng, thậm chí là Lâm quốc, hay là gì? Và tại sao người Khmer lại liên kết hai từ Prey với Nokor để chỉ địa danh này, với hàm ý gì?

Đứng trước thực tế này người viết thử đi tìm lời giải bằng nguyên ngữ Khmer của địa danh Prey Nokor ngõ hầu tìm ra cách hiểu sát nhất có thể nghĩa của Prey Nokor là gì. Hai cơ sở chính để người viết tìm hiểu là:

1. Trang Wiki tiếng Khmer (km.wikipedia và km.wiktionary), đây là hai từ điển mở đa ngôn ngữ quá quen thuộc với mọi người nên xin miễn giới thiệu. Sau đây xin viết tắt là km.wiki hay km.wiktionary.

2. Từ điển tiếng Khmer điện tử: http://dictionary.tovnah.com/. Đây là trang tự điển Khmer-Khmer, Khmer-Anh, Anh-Khmer, trong đó trang dựa chính trên Từ điển tiếng Khmer của Vua Sải Chuon Nath bản in năm 1967. Từ điển tiếng Khmer của Vua Sải Chuon Nath được xem là tốt nhất để mọi người tham khảo về ngữ nghĩa tiếng Khmer từ khi ra đời năm 1917 và làm cơ sở cho mọi cuốn từ điển tiếng Khmer về sau (thậm chí hai trang km.wiki hay km.wiktionary cũng chỉ chép lại nghĩa trong Từ điển tiếng Khmer của Vua Sải Chuon Nath cho vô số mục từ). Ngoài ra, bản điện tử này còn tra cứu và tham khảo một loạt từ điển Khmer các loại để đưa vào mục từ của mình nên khá an tâm khi tra cứu. Sau đây xin viết tắt là T.Đ. Chuon Nath.

***

Trước khi đi sâu vào bàn về ngữ liệu Khmer xin điểm lại một vài lý giải:

Ông Bình Nguyện Lộc (BNL) trong bàiNguồn Gốc Địa Danh Sài Gòn đã bị hàm oan khi bị một số người dẫn lại cho rằng ông cho Sài Gòn là Prây Ko, hoặc Prây Kor với Kor là Gòn còn Ko là Bò. Thật ra thì tác giả BNL không hề cho là vậy mà ông chỉ thuật lại giả thuyết của “một ông Tây” nào đó theo trí nhớ, và sau đó BNL bác đi. Và nếu đúng như lời ông thuật thì ông Tây này có mấy cái sai liền (do không rành tiếng Khmer chăng?):

Người Khmer ngày nay phát âm chính thức là Prây Nôko (ព្រៃនគរ)  (“người có học”, phát âm chuẩn), nhưng giới bình dân, nhất là thôn dân, trong giao tiếp hằng ngày thì họ nói trại ra thành Phenh N(ô)kô, thậm chí là Phenh (Nô)kô với âm Nô bị lướt nhẹ, thậm chí là như nuốt mất nên Nokor dễ bị ngộ nhận thành Kô rồi từ đó mà bị cho là Gòn với Bò; mà thật ra trong tiếng Khmer thì hai từ này tuy hoàn toàn khác nhau, có chính tả khác nhau nhưng cận âm nên nếu không rành thì dễ bị lẫn lộn với nhau (Gòn - គរ[kɔɔ]) và (Bò - គោ[kou]), chỉ có thể tạm phiên âm cả hai ra âm Việt đều là Kô.

Tác giả Lê Công Sơn trong một bài đăng trên báo Thanh Niên điện tử có trích lại câu của tác giả Nguyễn Đình Đầu (NĐĐ) rằng: "Trong quá trình tìm ra cách đọc cho đúng địa danh Khmer Prei Nokor: nên gọi là Prei Nagaram, hoặc Prei Nagara hay Prei Nagar". Tôi không rõ tác giả NĐĐ truy nguyên ra sao mà đề xuất như vậy vì tôi không tìm ra cách gọi “Prei Nagaram, hoặc Prei Nagara hay Prei Nagar” này trong tiếng Khmer. Đây là tác giả NĐĐ truy Nokor có từ gốc Sangskrit “Nagara” (नगर).Theo km.wiki thì đúng là từ Nagara phát sinh ra từ Nokor, và từ Nokor ra từ Angkor (thành phố, kinh đô, đế đô hay đền đài “xây bằng đá” - văn minh cự thạch).Nhưng có điều Nagara đã được Khmer hóa ra thành Nokor rồi nên không hề có từ/danh xưng Prei Nagara trong Khmer ngữ (ngữ âm Khmer không hề có âm G). Một ví dụ khác tương tự: វត្ត[voat - chùa; nhưng lâu nay bị phiên sai thành Wat như trong Angkor Wat] có gốc từ Pali “vatta" (वत्त). Và việc cho rằng đi từ Prei Nagara đi dần sang Sài Gòn qua 4-5 giai đoạn biến âm là dựa vào đâu, có cơ sở quy luật ngữ âm nào chăng hay chỉ là võ đoán?

Riêng về việc cho rằng Prey Nokor còn được gọi là Brai Kor/Nokor thì tôi không tìm ra ngữ liệu Khmer nào cả, nhưng tiếng Khmer từ Brai với nghĩa “rải, ném” vậy xem ra không ăn nhập gì với Prey Nokor ở đây nên đồ răng đó là do (những) người nước ngoài nào đó (người Việt?) nghe sai, nói sai P thành B mà thôi.

Có một cái khó là từ nước ngoài có khi ta gặp cách phiên âm, có khi lại là chuyển tự (transliteration, hay còn gọi là La tinh hóa) làm ta lúng túng và cách nào cũng có hay và dở không tránh được, trừ phi dùng phiên âm quốc tế IPA. Song IPA lại xa lạ với người đọc phổ thông nên trong bài này bên cạnh dùng cách chữ chuyển tự thường biết, tôi sẽ cố gắng phiên âm và phụ chú từ Khmer ra Việt.

***

Giờ xin bàn vào các ngữ liệu Khmer mà tôi tìm được liên quan đến Sài Gòn - Prey Nokor:

Theo km.wiki thì phần từ nguyên tiếng Khmer (tiếp theo là từ nguyên tiếng Việt và tiếng “Tàu”) của từ Prey Nokor là dẫn lại T.Đ. Chuon Nath và phân từ Prey Nokor ra thành hai từ Prey và Nokor. Vậy T.Đ. Chuon Nath giải thích ra sao? Xin dịch với đôi giải thích như sau:

Prey Nokor (ព្រៃនគរ-Prây Nôkô): tên thành phố, nơi tập trung công việc hành chánh công vụ quốc gia của Kampuchia Krom (កម្ពុជា​ក្រោម).

* Không hiểu sao tác giả dừng danh xưng quốc gia Kampuchia Krom (Hạ Kampuchia [miền dưới]), một danh xưng đậm màu sác chính trị, mà không phải là Kampuchia mà thôi?

Prey (ព្រៃ[prey] - Prây): (danh từ) nước hay đất nước (tức vùng đất - NV) có các giống cây cổ thụ, cỏ, dây leo mọc dày đặc um tùm.

Nokor (នគរ[nɔkɔɔ]- Nôkô): tỉnh lớn, thủ phủ/kinh đô (បុរី[boʔrəy] - Bô rây), thành phố (ក្រុង[kroŋ]-Krông).

Kết thúc phần từ nguyên Khmer, km.wiki giải thích địa danh Pre Nokor: “Tóm lại, từ Prey Nokor có nghĩa là Thành phố/thủ phủ, nước hay đất nước có rừng hay Thành phố/thủ phủ có các loài cây cổ thụ, cỏ, dây leo mọc dày đặc um tùm”.

Phần từ nguyên tiếng Việt, km.wiki có nhắc chuyện một số người Việt cho là Prây biến thành Sài, Nokor thành cây/bông gòn; rồi nói Prây Nokor nghĩa làm thành phố, thủ phủ “cây gòn”, “bông gòn” và phê phán đây là cách hiểu sai từ khmer.

***

Tiếp theo xin lạm bàn và ghi nhận thêm đôi điều:

1. Ta cần thấy là tác giả BNL bên cạnh một số bất hợp lý khi bàn về địa danh Sài Gòn-Prey Nokor như tác giả An Chi nhận xét, thật ra tác giả BNL còn có đôi sai lầm khác mà tác giả An Chi không đề cập, ví dụ:

Khi ông viết “Tôi biết cơ cấu của ngôn ngữ Cao Miên (tức Cam Pu Chia), nó không có khác cơ cấu Việt Ngữ, trừ một chi tiết nhỏ. Ta nói “ba con cá” thì họ nói cá ba con. Theo cơ cấu đó thì “Quốc Gia rừng” phải là “Nokor Prây”, chớ không thể là Prây Nokor được” là đúng, tức tiếng Khmer giống tiếng Việt ở quan hệ chính phụ trong một danh ngữ: chính trước, phụ sau. Nhưng thật ra trong nhiều cấu trúc danh ngữ có yếu tố gốc Pali hay Sanskrit thì tiếng Khmer vẫn giữ trật tự phụ trước chính sau của cổ ngữ Ấn này.

Song xem ra tác giả BNL lại hữu lý khi lập luận: “Prây biến ra Sài thì có thế chấp nhận được, nhưng Kor, sao không biến ra Cò, mà biến ra Gòn. Dịch chăng? Khó lòng mà có lý. Nếu dịch, thì dịch cả hai từ, chớ sao lại chỉ lấy âm từ thứ nhứt thôi, còn từ thứ nhì thì lại dịch?”.

2. Nếu, như có người,  lập luận "Prei" theo tiếng Khmer nghĩa là rừng, còn "Nokor" là thị trấn. Như vậy "Prei Nokor" nghĩa là một thị trấn ở trong rừng. Nghĩa rộng hơn theo Phạn tự là "lâm quốc" thì cũng bất ổn. Bởi Prey Nokor chỉ là tên một thành phố, thủ phủ chứ có phải là tên nước đâu mà “quốc”!

3. fr.wiki (tiếng Pháp) ghi nhận Prey Nokor thuộc Đế quốc Khmer (l'Empire khmer), có nghĩa là thành phố rừng (la « ville de la forêt »)

4. en.wiki (tiếng Anh) cũng ghi nhận Prey Nokor thuộc Đế quốc Khmer (Khmer Empire), có nghĩa là thành phố rừng (Forest City), đồng thời còn ghi nhận có một thời nó được mang tên Preah Reach Nokor và dịch là "Royal City”. Tôi truy tiếp thì thấy Preah Reach Nokor (ព្រោះរាជនគរ) nghĩa là thành phố thần kinh, tức thành phố nơi vua ngự, song lại không dùng để chỉ Prây Nokor!

5. Có những tác giả (Việt và nước ngoài) luận rằng tên gốc của Sài Gòn là Prey Kor ព្រៃគរ(Prây Kô), tôi tìm thử. T.Đ. Chuon Nath và wiki không có mục từ này nhưng có nhiều tài liệu có đề cập đến (và cũng thường chép lại của nhau). Sau đây xin trích dịch một đôi đoạn có liên quan ở vài tài liệu để tham khảo:

+ km.wiki, mục từ “Chay Chettha II” (ជ័យជេដ្ឋាទី២- Chây Chêttha ti pi), phần Quan hệ với Việt Nam có viết: “… xin với Quốc vương cho phép Việt Nam lập vài khu dân cư ở phía nam nước Kampuchia, là ở vùng Prey Kor (thành phố Prey Nokor) tỉnh Kompong Krobey (កំពង់ក្របី- [kɑmpʊəŋ] Kompuâng Crobây - Bến trâu - ND) cùng với việc xin cho phép được quyền quản lý Sở thương chánh ở vùng này nữa…”.

+ Cũng trên km.wiki mục “Khủng hoảng nội bộ Vương quốc Khmer và sự xâm nhập ngầm của Duon” (tức Việt Nam với nghĩa khinh ghét - NV) có đoạn lại viết: “… xin với Quốc vương cho phép Việt Nam lập vài khu dân cư ở phía nam nước Kampuchia, là ở vùng Prey Kor (Prey Nokor) Kompong Krobey cùng với việc xin cho phép được quyền quản lý Sở thương chánh ở vùng này nữa…”. Xin lưu ý đoạn này khuyết mất hai chữ Thành phố và Tỉnh so với trên; vậy hai đơn vị hành chánh đó là gì?

+ Một bài viết khác trên trang livenews168.com có đoạn: “mặc dù bị người Việt đổi tên thành phố Prey Nokor đi nữa thì thành phố này vẫn giữ nguyên nghĩa gốc bởi vì thành phố Prey Nokor do tiếng Khmer gọi là “Prey Kor” có nghĩa là ở vùng này cây gòn mọc đầy rẫy…”.

+ Về Kompong Krobey: T.Đ. Chuon Nath và km.wiki không có mục từ nhưng km.wiktionary cho ra một danh sách với bảy địa danh:

1. Tên một tỉnh ở đất nước Kampuchia krom.

2-7. Tên các phường hay xã ở các tỉnh thuộc Kampuchia hiện nay.

+ Với địa sanh “Kas Krobey” ban đầu tôi lúng túng vì không dám chắc nguyên ngữ Khmer của từ Kas là gì, may nhờ đọc được tiểu luận của đồng tác giả Nguyễn Đức Quân và Trần Vĩnh Thanh đăng trên Tạp chí khoa học Đại học Văn Lang có đoạn "Tác giả Thái Văn Kiểm cho rằng, "kas có nghĩa là tiền và krobey nghĩa là trâu". Và Kas Krobey có nghĩa là "tiền trâu, nghĩa là nơi buôn bán và thu thuế trâu, một gia súc rất cần cho xứ Thủy Chân Lạp là nơi bùn lầy nước đọng" thì tôi biết nguyên ngữ កាស  [kaah] có nghĩa là tiền; nghe ra giả thuyết của tác giả Thái Văn Kiểm là hữu lý về nghĩa. Thế nhưng tôi không tìm ra được một địa danh nào là Kas Krobey bằng tiếng Khmer dù có liên hệ với địa danh Sài gòn/Prey Nokor hay không!

***

Lời cuối:

Tôi không có ý định dịch hay đưa ra cách lý giải riêng từ Prey Nokor là gì, mục đích bài này chỉ chép ra một vài ngữ liệu Khmer để mọi người tìm hiểu từ Khmer như người Khmer hiểu ngõ hầu tránh bàn sai, bàn thiếu căn cứ chính xác, bàn không cơ sở.

Thế nhưng, ngay tài liệu tiếng Khmer về tên gọi Prey Nokor trên internet xem ra cũng bất nhất, mơ hồ; chắc chỉ đi tìm trong văn khố các văn bản xưa tiếng Khmer thì may ra sáng tỏ hơn về tên gốc Khmer của địa danh Sài Gòn.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~