LTS:  Năm 1999, tỉnh Nghệ An lần đầu tiên đồng ý chủ trương phục dựng Văn miếu Nghệ An. Sau đó, Tỉnh ủy, UBND tỉnh đã có thêm 5 lần (vào các năm 2004, 2007, 2011, 2012, 2013) đưa ra chủ trương phục dựng Văn miếu nhưng đến nay, công trình vẫn chưa được triển khai xây dựng. Gần đây, câu chuyện phục dựng Văn miếu lại nóng lên trong dư luận với những quan điểm trái chiều: Cần phải phục dựng Văn miếu; không nên phục dựng Văn miếu; nên phục dựng lại như xưa hoặc nên phục dựng có chọn lọc những yếu tố phù hợp, v.v…

VHNA xin đăng tải, giới thiệu các bài viết về đề tài này với hy vọng sẽ góp thêm góc nhìn đa chiều cũng như tạo không gian/ diễn đàn cho các cá nhân, nhà nghiên cứu,… trao đổi, bàn luận. Trân trọng!

Bàn thờ dùng để thắp hương của Khu di tích Văn miếu hiện đặt tạm tại nhà kho

của Công ti Cp In Nghệ An

Trong số những phế tích được xem xét để phục dựng và tôn tạo ở Nghệ An, Văn miếu có lẽ là công trình có tuổi treo lâu nhất. Tính từ năm 1999, lần đầu tiên sở Văn hóa Thông tin lập hồ sơ và được tỉnh đồng ý chủ trương phục dựng, tới nay là 21 năm, Văn miếu Nghệ An vẫn chỉ là công trình trên giấy.

Gần đây dư luận về phục dựng Văn miếu lại nóng lên. Bên cạnh những ý kiến ủng hộ, còn có những băn khoăn, thậm chí là không tán thành việc phục dựng Văn miếu Nghệ An.

Người đồng thuận thì cho rằng Văn miếu là biểu trưng cho tinh thần hiếu học của xứ Nghệ, có đủ điều kiện khoa học để phục dựng và cần phải phục dựng càng sớm càng tốt nhằm tôn vinh và khơi dậy niềm đam mê “kiếm con chữ thoát nghèo” của người Nghệ, kiểu như “Sáng khoai, trưa khoai, tối khoai, khoai ba bữa; Ông đỗ, cha đỗ, con đỗ, đỗ cả nhà.”

Người băn khoăn bởi Văn miếu có yếu tố thờ tự nước ngoài (thờ Khổng Tử và 72 vị học trò); hiện Văn miếu chỉ còn là phế tích và đặc biệt là bỏ ra một khoản kinh phí không nhỏ (tổng mức đầu tư năm 2004 dự kiến là 196 tỷ đồng) để phục hồi một lối học tầm chương trích cú của các vị tiền nho thì e rằng không khả thi, không tương thích với cuộc sống đương đại.

Ý kiến nào cũng tâm huyết và rất có trách nhiệm.

Tôi theo dõi câu chuyện này từ rất lâu. Nay xin nêu mấy suy nghĩ để mọi người tham khảo.

Trước hết, không thể phủ nhận yếu tố nước ngoài trong nội dung thờ tự của Văn miếu Nghệ An. Khổng Tử được thờ ở chính cung. Các học trò của Khổng Tử cũng được phối thờ ở nơi trang trọng của Văn miếu.

Tôi hiểu bối cảnh tư tưởng và lịch sử triều Nguyễn, khi tôn vinh đạo học đương nhiên được hiểu là Nho học. Khổng Tử là nhà khai sáng Nho giáo nên được thờ ở Văn miếu như một nghi thức tôn vinh là lẽ thường tình. Cũng nên hiểu thêm rằng Gia Long là ông vua rất sùng bái Khổng Tử. Sùng bái đến mức chính vị vua này, năm 1802, đã quyết định đổi nhà Thái học trong Quốc Tử Giám ở Thăng Long thành nhà Khải Thánh để làm nơi thờ cha mẹ Khổng Tử.

Mặt khác, chuyện học hành khoa cử theo hệ tư tưởng Nho giáo cũng cần được nhìn nhận khách quan và công bằng hơn. Không phải ngẫu nhiên Nho giáo tồn tại được đến hơn 2000 năm và có ảnh hưởng sâu rộng vào nhiều lĩnh vực của xã hội Việt Nam, không phải ngẫu nhiên Nho giáo có lúc đã được coi là quốc giáo và trở nên cực thịnh dưới triều Lê sơ (thế kỷ XV). Bên cạnh nhiều hạn chế đáng phải phê phán và loại bỏ thì khoa cử Nho giáo dưới thời các triều đại phong kiến cũng có những mặt tích cực, nhất là việc tuyển chọn được nhiều hiền tài góp công bảo vệ và xây dựng đất nước. Do vậy, không thể vì một vài lý do để cực đoan phủ nhận toàn bộ đóng góp của khoa cử Nho giáo.

Điều cần suy nghĩ thêm ở đây là, ngoài yếu tố Khổng Tử, Văn miếu Nghệ An còn có những gì gắn bó với dân tộc Việt và với xứ Nghệ ?

Văn miếu là nơi hội tụ tinh khí của các bậc tiền Nho xứ Nghệ. Nội dung này của Văn miếu là quá đầy đặn khi những đại khoa danh tiếng nhất đều được ghi tên truyền đời tôn vinh thờ tự như khai khoa Trại Trạng nguyên Bạch Liêu, Trạng nguyên Hồ Tông Thốc, Đinh Bạt Tụy, Đặng Văn Thụy, rồi Phan Đình Phùng, Hồ Sĩ Đống, Hồ Sĩ Dương, Ngô Trí Tri, Ngô Trí Hòa, Nguyễn Xuân Ôn, Phan Bội Châu, Vương Thúc Quý, Đặng Nguyên Cẩn, Nguyễn Sinh Sắc …Khi hợp tự văn chỉ, Chu Văn An cũng được rước vào thờ tự nhằm mang một thông điệp tự hào về ông tổ của các nhà nho nước Việt.

 Đương thời Văn miếu đã tạo ra một hiệu ứng lớn khích lệ và cổ vũ truyền thống ham học, hiếu học, học để thành danh của các sỹ tử nói riêng cũng như người Nghệ nói chung. Sử sách còn ghi lại trong 183 khoa thi Tiến sĩ từ triều Lý (1075) đến khoa thi cuối cùng dưới triều Nguyễn (1919) thì Nghệ An có 190 người trúng bảng. Thời điểm đó trường thi hương xứ Nghệ trở thành một trung tâm khoa bảng danh tiếng nhất nước Việt.

Tìm hiểu chi tiết thêm về Văn miếu, ta thấy dấu ấn và niềm tự hào dân tộc, dấu ấn và niềm tự hào về văn hiến xứ Nghệ có rất nhiều trong ý tưởng kiến trúc (hướng quay về Nam), trong nội dung của đại tự, văn bia và các đồ tế khí. Hãy cảm nhận lại nội dung câu đối “Hoan Châu văn khí thiên niên trụ, Học đạo chính tâm vạn cổ truyền.” Hoặc bài Văn ký đúc trên chuông do cựu Đốc học trấn Nghệ An Hoàng Giáp Bùi Dương Lịch soạn “mỗi khi nghe tiếng chuông vang, dân chúng trong bản trấn tưởng nhớ đến các bậc tiên hiền các đời trước đã làm vẻ vang cho truyền thống của bản trấn.”

Văn miếu Nghệ An còn là nơi ra đời của hội Tư văn Nghệ An và của Hoan Châu học chính (một cơ sở của tổ chức Đông kinh nghĩa thục); đồng thời Văn miếu cũng là nơi gặp gỡ đàm đạo chuyện văn chương thế sự, khơi gợi và hun đúc lòng yêu nước của nhiều thế hệ nhà nho xứ Nghệ.

Điểm lại chừng ấy giá trị văn hóa và lịch sử của Văn miếu Nghệ An, chúng ta cũng có thể có một thái độ thật công tâm, thật khách quan rằng việc phục dựng lại Văn miếu Nghệ An là có thể.

Cũng có người nói Văn miếu giờ không là di tích mà chỉ còn là phế tích, phục dựng sao được?

Xin thưa rằng, nếu là di tích thì chỉ trùng tu tôn tạo, vì phế tích nên Văn miếu mới phải phục dựng. Phục dựng xong mới làm được hồ sơ để công nhận di tích. Luật Di sản văn hóa quy định thế.

Vấn đề ở đây là phải tính kỹ về phương án phục dựng. Bao gồm quy mô tổng thể, các hạng mục, nhân vật và nội dung thờ tự. Đây là công việc trong tầm tay của các nhà chuyên môn. Bởi vì, Văn miếu đã có tư liệu khảo tả về bố cục, kiến trúc lại ở thời Nguyễn, chưa phải quá xa xưa. Mặt khác Văn miếu vẫn còn khá nhiều dấu tích, phế tích, đồ tế khí làm cơ sở khoa học tin cậy cho việc phục dựng.

Điều mà dư luận đang lo ngại là nếu tổ chức không tốt thì việc phục dựng Văn miếu có thể gây lãng phí hoặc là cơ hội để một số kẻ xấu tham nhũng.

Nếu lãnh đạo tỉnh quyết định phục dựng Văn miếu thì trước hết phải trừ bỏ kiểu tư duy dự án. Phục dựng Văn miếu là phục dựng một công trình văn hóa, không nhất thiết phải làm to làm lớn, không nhất thiết Văn miếu xưa có gì thì nay phục dựng lại nguyên vậy. Chúng ta được phép lựa chọn, hạng mục nào, nội dung nào không phù hợp có thể phải loại bỏ, làm cho Văn miếu thật sự là công trình có hàm lượng văn hóa cao và thuần khiết, có chiều sâu về niềm tin tâm linh, mang tâm hồn Việt và cốt cách Nghệ. Văn miếu phải đúng nghĩa là địa chỉ tôn vinh và nuôi dưỡng dài lâu truyền thống ham học, hiếu học của người dân xứ Nghệ.

Không làm được vậy thì xin đừng bàn chuyện phục dựng Văn miếu nữa.

Giở lại hồ sơ, tôi thống kê có ít nhất 6 cái mốc mà Tỉnh ủy, UBND tỉnh đã cho chủ trương về phục dựng Văn miếu (1999, 2004, 2007, 2011, 2012, 2013). Trong đó có những lần lãnh đạo tỉnh đã tiến rất gần với việc phục sinh Văn miếu như cho chủ trương giải phóng mặt bằng, phê duyệt quy hoạch chi tiết, lựa chọn những hạng mục phục dựng.

Một vài ý kiến cho rằng giá như nhiều năm trước Nghệ An có đủ tiền, giá như dăm ba nhiệm kỳ qua một số lãnh đạo tỉnh quyết liệt hơn thì câu chuyện phục dựng Văn miếu Nghệ An đã có hồi kết.

Tôi lại nghĩ khác, cơ duyên Văn miếu Nghệ An có thể tới muộn. Muộn để có thêm thời gian suy ngẫm cách thức phục dựng Văn miếu sao cho khoa học, có văn hóa, sao cho hợp với lòng dân, hợp với khả năng tài chính của tỉnh.