Chính trị Nga

Đã hơn một trăm năm nay, vấn đề cơ bản của triết học chính trị Nga là: làm gì và ai có lỗi? Thông thường, người ta chỉ thấy bí trước vấn đề thứ nhất, còn vấn đề thứ hai, thì lập tức có tới mấy câu trả lời. Nhưng vướng mắc lại chính là ở đấy. Đào bới cho đến tận cùng xem ai quả là người có lỗi, hoá ra không đơn giản, vì có quá nhiều ứng viên vào vị trí ấy. Hơn nữa, nếu nghiên cứu kĩ lưỡng vai trò của bất kì người nào trong số họ, người ta lại thấy, nhân vật ấy không có tội tới mức như vậy.

Mỗi chính trị gia Nga thường là vật hi sinh của hoàn cảnh được tạo ra bởi người tiền nhiệm của họ. Putin là con tin của hệ thống đầu sỏ do Elsin tạo ra. Elsin là vật hi sinh của khủng hoảng kinh tế được để lại trong di sản của Gorbachёv. Gorbachёv là tù binh của ngõ cụt tư tưởng hệ mà Brejnev đã dẫn đất nước vào đó. Brejnev rời bỏ ý chí luận của Khrusёv. Khrusёv trốn chạy sự bạo ngược của Stalin. Cứ thế, nếu không dừng lại, chí ít, chúng ta có thể ngược về tận các nhà cách mạng tháng Chạp, mà nếu tin lời Lenin, thì đó là những người từng thức tỉnh Ghersen.

Rõ ràng, nền chính trị Nga có một cái lõi nào đó do lịch sử quy định, xuyên suốt nhiều thời đại chính trị khác nhau, gắn kết chúng thành một chỉnh thể. Cái nghịch lí của nền chính trị Nga là ở chỗ, nó tựa như là không tồn tại. Ở nước Nga, chưa có và không có nền chính trị hiểu theo nghĩa của từ ấy ở phương Tây, tức là theo nghĩa chỉ mối quan hệ giữa xã hội và quyền lực. Ở Nga, chính trị bao giờ cũng là quan hệ giữa các thế lực nói chung và các phe cánh khác nhau của nó với xã hội. Sống rất khoẻ qua vô khối cuộc cách mạng, đặc điểm này cho đến nay vẫn là nét chủ đạo của nền chính trị Nga.

Trải qua mấy trăm năm, nền quân chủ chuyên chế là sự biểu hiện đầy đủ nhất bản chất của hệ thống chính trị Nga. Về hình thức, nó đã nhường chỗ cho nhà nước “chuyên chính vô sản” xuất hiện từ những biến thiên lịch sử của cuộc nội chiến 1918 -1920. Người ta thường cho là, ở điểm này đã có một khúc gẫy trong thừa kế chính trị, mà kết cục là sự xuất hiện của khối u “toàn trị”, thứ khối u bị phỉ nhổ cùng với chủ nghĩa phát xít như một thứ bệnh hoạn chính trị. 

Có thể, trên phạm vi toàn cầu, chủ nghĩa độc tài toàn trị là một thứ bệnh lí. Nhưng ở trong “quy mô tỉnh lẻ”, trong phạm vi của hệ thống chính trị Nga, nó chẳng có tính bệnh tật đặc biệt nào cả. Nhà nước “chuyên chính vô sản” hoàn toàn gắn bó hữu cơ với truyền thống quân chủ chuyên chế vốn là alpha và omega của nền chính trị Nga ngay từ khi nền văn minh Nga ra đời.

Chẳng lẽ trước bước ngoặt tháng Mười, chính quyền Nga không dựa vào giới chóp bu ngồi cao chót vót bên trên xã hội, vào sự chuyên quyền tuyệt đối trong việc thực thi chính sách đối nội và đối ngoại? Chẳng lẽ việc đấu tranh chống lại sự đặc quyền đặc lợi của những kẻ nắm quyền bính không phải là hạt nhân của tất cả các cuộc cách mạng từ nửa sau thế kỉ XVIII hay sao? Thế thì vì sao lại xem “chuyên chính vô sản” là khúc gẫy của truyền thống chính trị?

Tuy vậy, đúng là đã có khúc gẫy, nhưng nó hoàn toàn theo một tuyến khác. Quyền lực nhà nước ở buổi hoàng hôn của Đế chế đã truyên bố nguyên tắc quân chủ chuyên chế, nhưng nó không đủ sức thể hiện bản thân trong cuộc sống, bởi đã hấp thụ vào mình vô khối hạn chế theo kiểu “cưỡng chế - tự nguyện”, cho mãi tận đến khi thành lập loại nghị viện thứ phẩm: Duma quốc gia. Linh hồn của thể chế quân chủ chuyên chế được chính quyền xô viết thể hiện trong thực tiễn, vì chính quyền ấy đã giải phóng cho bản thân thoát khỏi mọi hạn chế chính trị (về phương diện này, nó hiển nhiên là chính quyền truyền thống của Nga), nhưng trong lí thuyết lại bác bỏ quân chủ chuyên chế như một nguyên tắc.

Với nước Nga, việc cự tuyệt một cách hình thức thể chế quân chủ chuyên chế vì chính thể dân chủ cộng hoà, cứ cho đó chỉ thuần tuý là cái vỏ bọc che đậy “chuyên chính vô sản”, là một khúc gẫy lịch sử. Nền dân chủ Nga hiện nay, khi xem mẹ đẻ chính trị là cuộc cách mạng tháng Hai, không nên quên cha ruột chính trị của mình là tháng Mười. Nằm yên trong dòng chảy của truyền thống chính trị Nga, dẫu những ai hiểu biết lịch sử mấy chục năm sau này khó thừa nhận điều ấy thế nào, thì chế độ xô viết, vẫn là một bước tiến về phía trước cả trong sự phát triển của nó, lẫn ở sự khắc phục bản thân.

Liên Xô vẫn là Nga về linh hồn, nhưng lại là nhà nước kiểu phương Tây về hình thức. Bản chất trấn áp của chính quyền xô viết khiến các thế hệ sau này xem hình thức dân chủ này như một cái gì thuần tuý bên ngoài và là sự ngẫu nhiên lịch sử. Nhưng nó không phải là cái gì ngẫu nhiên từ trên trời rơi xuống. Nó chỉ phát đi tín hiệu, rằng bản chất của chính quyền xô viết chưa được khám phá đến cùng, vẫn còn một vỉa khác bị khuất lấp, phải đến sau này mới lộ ra. Sự khai triển bản chất đích thực và đầy mâu thuẫn của quyền lực xô viết một cách chậm chạp như thế đã mang lại hình dáng cho câu chuyện về nền chính trị Nga thế kỉ XX.

Chiến dịch khủng bố dưới thời Stalin có quy mô quái đản tới mức, mọi người thời nay đều xem nó là đặc điểm chính của hệ thống xô viết. Nhưng đánh giá như thế cũng chẳng gần với chân lí hơn so với việc khẳng định, rằng chủ nghĩa Jacobin là bản chất của nền dân chủ phương Tây. Hệ thống chính trị ra đời trên làn sóng của ba cuộc cách mạng, dẫu là thứ tiên thiên bất túc và có hình dạng gớm ghiếc, vẫn là một nền dân chủ.