Việc làm là một phần quan trọng để đảm bảo cuộc sống gia đình, là nền tảng về kinh tế của gia đình. Cơ cấu việc làm, tính chất công việc đều ảnh hưởng mạnh mẽ đến cuộc sống gia đình. Và hiện nay, trong bối cảnh các cặp vợ chồng trẻ rất coi trọng vấn đề kinh tế, xem kinh tế là hạ tầng quan trọng nhất của gia đình, thì việc làm lại càng tác động mạnh mẽ hơn đến cuộc sống gia đình.

Trong vài thập kỷ gần đây, văn hóa gia đình người Việt có sự biến đổi nhanh chóng. Từ mô hình gia đình truyền thống trọng Lễ, một bộ phận khá lớn những người trẻ tuổi, đặc biệt là ở các đô thị lại chuyển sang một mô hình gia đình mới, nơi mà nhiều người gọi là mô hình gia đình hạt nhân hiện đại với nhiều giá trị mới. Như nhà văn Hà Thuỷ Nguyên nhận định thì đó là sự chuyển đổi từ thái cực này qua thái cực khác của gia đình truyền thống: “Nếu gia đình truyền thống trói buộc trong trách nhiệm và cản trở cá nhân xây dựng sự nghiệp riêng thì gia đình hiện đại ở thời công nghiệp hóa lại biến gia đình thành một chỗ tạm bợ với mối quan hệ thuần lợi ích kinh tế và thiếu tình cảm”. Nhận định này khá đúng với nhiều gia đình trẻ ở đô thị, nơi mà thời gian người ta có mặt, sinh hoạt ở văn phòng nhiều hơn là ở gia đình, tiếp xúc với người khác nhiều hơn là với người trong gia đình. Đặc biệt là cha mẹ tiếp xúc với con cái vô cùng hạn chế, vì hầu hết thời gian họ dành cho công việc và một vài trò giải trí cá nhân.

Rõ ràng, tính chất và cơ cấu việc làm ở các đô thị là một trong những nguyên nhân quan trọng tác động đến sự biến đổi gia đình như vậy. Trong xã hội hiện đại, cơ cấu công việc thay đổi nhanh chóng. Người ta phải đến văn phòng để làm việc nhiều, rồi phải gặp gỡ nhiều người, từ đồng nghiệp đến đối tác để xử lý công việc. Vậy nên thời gian để dành cho gia đình ngày càng eo hẹp hơn. Hầu hết những người trẻ tuổi ở đô thị đều ra khỏi nhà từ sáng sớm, khi mà con cái họ có khi còn chưa tỉnh dậy. Họ đi làm và ăn trưa tại cơ quan, một số có về nhà ăn cơm trưa nhưng con cái lại cho học bán trú, nếu lớn hơn thì cho tiền để tự lo bữa trưa cho mình. Và họ về đến nhà thường vào tối muộn. Nhiều người còn đi tiếp khách hay đi chơi thể thao, đi ăn nhậu với bạn bè thì về nhà có lúc đêm muộn. Nói chung, người ta đã dành ít nhất là hơn 12 giờ đồng cho công việc và những vấn đề khác ngoài xã hội. Đương nhiên, ai cũng cần 6-8 giờ đồng hồ để ngủ. Như vậy, chúng ta thấy được ngay quỹ thời gian dành cho gia đình của họ vô cùng ít ỏi. Với một khung thời gian và công việc như vậy, thì tình cảm vợ chồng cũng bị ảnh hưởng. Nhiều cặp vợ chồng đi làm về đến nhà cũng chỉ kịp nhìn mặt nhau rồi đi ngủ. Họa may có công việc gì cần thiết thì vợ chồng trao đổi nhanh với nhau cho xong chuyện. Ít dành thời gian để chia sẻ những vui buồn hàng ngày với nhau. Nhiều người còn chia sẻ là khi có vấn đề trong công việc mà về nhà tâm sự với chồng hay vợ thì còn bị phản ứng là “không được mang công việc về gia đình” nên dần rồi cũng chẳng quan tâm. Thời gian ở nhà đã ngắn lại phải lo nấu nướng, ăn uống, nép dọn nhà cửa nên sự tiếp xúc với nhau lại càng ít thêm.

Bên cạnh chuyện vợ chồng thì quan hệ cha mẹ - con cái cũng ảnh hưởng mạnh mẽ. Con cái cũng phải chịu sự chi phối của khung giờ giấc của cha mẹ. Sáng sớm cha mẹ dậy đi làm thì con cái cũng phải dậy để đi đến trường với cha mẹ. Trừ những gia đình có điều kiện kinh tế tốt, có người giúp việc và đưa đón con đi học, còn lại phải theo cha mẹ. Có khi lên xe ngồi còn ngủ gật, và tối đến, khi bạn bè đã về nhà hết thì vẫn còn ngồi chờ cha mẹ đến đón. Về nhà, ăn xong lại phải học bài. Sự tương tác giữa cha mẹ và con cái hạn chế vì quỹ thời gian trong gia đình quá hạn hẹp. Nó là một trong số các nguyên nhân khiến cho tỷ lệ mắc các triệu chứng trầm cảm ở trẻ nhỏ tại các đô thị đang tăng lên trong hơn thập kỷ qua. Với những người là công chức, viên chức ở các cơ quan Nhà nước thì khung thời gian công việc ổn định hơn nhưng họ cũng vướng vào nhiều hoạt động khác để kiếm sống do chỉ dựa vào tiền lương thì khó mà sống nổi tại các đô thị. Chính khung thời gian công việc đã tạo nên những thói quen mới và cả tính cách con người cũng thay đổi. Nhiều người xem gia đình như là nơi tạm bợ, nơi để đi ngủ sau khi đã làm việc cả ngày. Ở đó, sự sẻ chia tình cảm, thể hiện tình yêu thương đều bị quy đổi thành tiền. Và nhiều người cũng lấy tiền để đo đếm tình cảm trong gia đình.

Khi gia đình không còn là nơi để vun đắp, chia sẻ tình cảm, trong bối cảnh nó cũng không độc quyền về tình dục thì nhiều hệ quả tất yếu xẩy ra. Trước hết là sự tan vỡ gia đình khi tỷ lệ ly hôn ở giới trẻ đang ngày càng tăng lên nhanh chóng. Cùng với đó là số người lựa chọn cuộc sống độc thân, đơn thân ngày càng nhiều hơn. Bởi theo họ, nếu gia đình chỉ tập trung vào nhu cầu kinh tế thì họ không cần thiết vì họ vẫn thu xếp công việc và đảm bảo kinh tế nên muốn sống tự do hơn. Thêm nữa, nhiều giá trị tốt đẹp của gia đình không được vun đắp và tiếp nối khi giáo dục gia đình bị coi nhẹ. Rõ ràng, cơ cấu việc làm đang ngày càng ảnh hưởng nặng nề đến đời sống gia đình nhưng lại ít được thảo luận. Và càng ngày, nhiều người càng lý tưởng hóa gia đình với mô hình đi làm ngày 8 tiếng, chủ yếu dành thời gian cho công việc như là mô hình lý tưởng mà không nhìn thấy hệ quả nghiêm trọng của nó. Nếu cơ cấu việc làm vẫn không thay đổi thì trong khoảng vài ba thập kỷ nữa, chúng ta sẽ phải chứng kiến một cuộc khủng hoảng thật sự từ đời sống gia đình khi mà số người ly hôn, số người độc thân và đơn thân tăng lên, bên cạnh đó là sự mai một của những kỹ năng chăm sóc con trẻ cũng như sự mất mát của nhiều giá trị tốt đẹp của gia đình.

Xã hội hiện đại đặt ra nhiều thách thức cho đời sống gia đình, trong đó có mối quan hệ giữa cơ cấu việc làm và gia đình. Tuy nhiên, cuộc cách mạng công nghệ 4.0 cũng đang mở ra những cơ hội lớn để chúng ta giải quyết mối quan hệ đó nếu như biết cách vận dụng và đủ bản lĩnh để vượt qua thách thức. Rõ ràng công nghệ thông tin, kỹ thuật số và sự phát triển của khoa học đã giúp tạo ra nhiều mô hình công việc mới, cơ cấu việc làm ngày càng đa dạng và người ta có nhiều lựa chọn. Thay vì phải dành 8 tiếng mỗi ngày ở văn phòng để làm việc mà thực chất là sẽ mất một nửa thời gian của một ngày vì lý do công việc, người ta có thể lựa chọn những công việc hợp lý hơn theo quỹ thời gian của mình thông qua làm việc online, trao đổi và giao dịch qua hệ thống ứng dụng khoa học công nghệ. Họ vừa có thể đảm bảo công việc và đảm bảo thu nhập kinh tế cho bản thân, vừa có thời gian để dành cho cuộc sống gia đình. Cơ cấu việc làm như vậy cũng giúp cuộc sống vợ chồng bình đẳng hơn, không ai phải lệ thuộc vào ai. Đồng thời có thời gian để vun đắp tình cảm gia đình, sẻ chia tình yêu thương qua những tương tác hàng ngày giữa vợ với chồng, cha mẹ với con cái. Tuy nhiên, để tiếp cận được những công việc như vậy thì cần phải có kỹ năng, mà quan trọng là kỹ năng về sử dụng công nghệ thông tin, về quan trị mạng lưới xã hội cũng như làm chủ thời gian, làm chủ bản thân trong quá trình làm việc để đảm bảo công việc vẫn hiệu quả mà vẫn có thời gian cho bản thân. Đó thật sự là thách thức không nhỏ, nhưng nếu không vượt qua được, chúng ta rồi sẽ phải trả giá đắt hơn trong tương lai./.