Nằm bên cửa sông Hoàng Mai, gần cửa Tráp (còn gọi là cửa Cờn hoặc lạch Cờn)(1), làng Phương Cần, xã Quỳnh Phương, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An được thiên hạ xa gần biết tiếng bởi đây là nơi phát nguyên huyền tích Tứ Vị Thánh Nương.

Theo lời truyền kể của các cư dân quanh vùng cửa Cờn, “Tứ vị” được thờ trong ngôi đền của làng là ba mẹ con Dương Thái hậu nước Nam Tống và một bà nhũ mẫu. Truyền thuyết về các bà, ngoại sự lưu truyền, thêu dệt trong dân gian các vùng Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Nam - Đà Nẵng(2)... còn được các sách Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái, Ô châu cận lục, Đại Việt sử ký toàn thư, Lịch triều hiến chương loại chí, Hải Nam linh dự tập, Thần Người và đất Việt, Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, Địa chí Văn hóa dân gian Nghệ Tĩnh, Địa chí Quỳnh Lưu, v.v... ghi lại với ít nhiều sai biệt về tình tiết (1). Trải qua thời gian, “Tứ Vị Thánh Nương” đã được các triều đại phong kiến Đại Việt ban tặng nhiều tước hiệu: “Đại Càn Thánh Nương”, “Đại Càn Quốc Gia Nam Hải”, “Đại Càn Thánh Mẫu”, thậm chí, nhà Nguyễn đã phong tặng các bà rất nhiều mỹ tự: “Hàm Hoằng Quảng Đại Chí Đức Phổ Bác Hiển Hóa Trang Huy Dực Bảo Trung Hưng Đại Càn quốc gia Nam Hải Tứ Vị Thánh Nương Vương Thượng đẳng thần” (Nguyễn Xuân Hương 2007: 177).

Một số nghiên cứu trước đây đã đưa ra giả thiết về sự biến đổi của việc thờ phụng “Tứ vị” như sau: Lớp tín ngưỡng sớm nhất của tín ngưỡng này là thờ cá: cá = cờn, càn (kàn)- yếu tố gốc Nam Đảo, sau Tứ vị được linh thiêng hóa thành tiên nữ, thành thần Biển mang tính nữ (nữ thần, thánh mẫu). Lớp muộn hơn, tín ngưỡng thờ cá và thờ nữ thần Biển đã tiếp thu các ảnh hưởng của Trung Hoa, Đại Việt và có thể cả hệ thống thần linh Chăm để nhân hóa và lịch sử hóa thành hệ thống nhân thần mà triều đình phong kiến ban sắc với nhiều tước hiệu (Ngô Đức Thịnh 2000:58; Nguyễn Xuân Hương 2007: 177). Căn cứ vào một huyền thoại khác kể về sự tích đền Cờn liên quan đến sự trôi dạt của một cây gỗ thần, một nghiên cứu khác cho rằng, việc thờ phụng Tứ vị có thể bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ vật thiêng trôi trên biển (trong đó, thờ người chết trôi là một hiện tượng khá phổ biến của các cư dân sông nước). Mặt khác, “việc tôn sùng Tứ Vị Thánh Nương làm Thành hoàng của một làng biển - nơi mà vai trò của người đàn ông có tầm quan trọng trong sản xuất (khác làng nông nghiệp) cũng phần nào chứng tỏ ý thức tôn vinh người Mẹ, gắn liền với khát vọng của con người về sự bình yên, hạnh phúc” (Lê Kim Lữ, Phạm Quỳnh Phương 2000: 317).

Theo Ô châu cận lục “Đây là vị phúc thần anh linh nhất ở Nam Hải”, “đến nay các cửa biển đều lập đền thờ cúng” (Dương Văn An 1997: 80).

Ngoài đền chính ở Phương Cần, có tới hàng trăm đền miếu thờ “Tứ vị”, nhiều nhất là các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An và vùng biển phía đông Bắc Bộ (1). Hội đền Cờn trước đây kéo dài từ ngày 15 đến 21 tháng Giêng với rất nhiều tiết mục tế lễ, trò diễn đặc sắc (xem thêm: Yến Ly 1995).

Đền Cờn cách Hà Nội 260km về phía Nam và cách thành phố Vinh 75km về phía Bắc. Muốn đến đền Cờn, du khách có thể từ các tỉnh phía Bắc, theo quốc lộ 1A, xuôi xuống địa bàn huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An, vượt qua cầu Hoàng Mai hơn 1km, rẽ trái theo con đường liên xã qua các địa danh Quỳnh Thiện, Quỳnh Dị,... Khoảng gần 10km là tới nơi. Hoặc có thể qua cầu Hoàng Mai khoảng 4km, xuống thuyền qua sông “cập” luôn vào cổng đền.

Nói tới đền Cờn, thiên hạ thường chỉ biết đến đền Trong, còn gọi là Cờn Tây, mà ít khi biết đến đền Ngoài, còn gọi Cờn Đông (do việc đền nằm sát mép biển Đông, phía ngoài làng). Đền Trong đã được nhà nước cấp bằng công nhận “Di tích văn hóa, nghệ thuật quốc gia”, còn đền Ngoài, trước cũng được xây dựng rất quy mô, bề thế, sau bị hư hoại nên các dấu tích, di vật trong đền cũng dần mai một.

Theo lời các cụ già trong làng, thời Nguyễn, ngoài hai ngôi đền này, làng còn có một ngôi đình, một ngôi chùa và khá nhiều nhà thờ họ. Sau tất cả đều bị thời gian và chiến tranh tàn phá. Đình làng Phương Cần là điểm dừng của các đám rước trong hội làng. Người ta rước các tượng, ngai thờ từ hai ngôi đền (Ngoài và Trong) về đình rồi làm lễ tế. Người dân Phương Cần cho biết, đây là một ngôi đình lớn nhất so với các đình làng vùng lân cận. Hiện cả đình và chùa Phương Cần đều đã bị san phẳng. Là một làng chài, trước đây Phương Cần cũng có một ngôi đền thờ cá Ông (cá voi). Nhưng do ngôi đền đã bị phá hủy thời toàn quốc kháng chiến nên việc phụng thờ cá Ông, một tín ngưỡng mang đậm tố chất của văn hóa dân gian vùng biển đã dần tàn lụi. Không ai còn nhớ diện mạo đền xưa. Tuy nhiên, theo suy luận của chúng tôi, trước một ngôi đền nổi tiếng bởi quy mô bề thế và sự linh thiêng như đền Cờn thì đền thờ cá Ông chỉ là một kiến trúc rất khiêm nhường và tín ngưỡng thờ cá Ông nơi đây chắc cũng không đậm đặc, phong phú như các làng ven biển khác. Không chỉ có Phương Cần, nhiều làng biển vùng Thanh Hóa, Nghệ An cũng vậy, bởi Tứ Vị Thánh Nương/Bà Đại Càn “là tín ngưỡng thần nước phổ biến”; “là thần chủ cao nhất, trên cả cá voi” (Nguyễn Xuân Hương 2007: 177).

Đền Ngoài

Theo lời truyền khẩu trong dân gian Phương Cần, sự ra đời của ngôi đền liên quan đến “giấc mộng của vua Hồng Đức”. Tương truyền, năm Hồng Đức thứ 12 (1471), Lê Thánh Tông đi đánh giặc Chiêm thắng trận trở về. Thuyền đến cửa Biện, (Thanh Hóa) bỗng gió đông thổi mạnh, phải quay lại cửa Cờn. Nhà vua vào làm lễ tạ thần đền, thấy Đế Bính (1) được thờ chung với các bà, cho rằng “nam nữ bất đồng cung”, sai dựng đền Ngoài để thờ Đế Bính và các trung thần.

Đền Ngoài nằm trên dải núi Thằn Lằn (2) ngay tại nơi cao nhất của dải núi. Theo trí tưởng tượng của dân gian trong vùng, vị trí của đền là đầu của một con thằn lằn, phần thân của nó nằm vắt từ phía đông sang phía bắc làng, ngay sát mép biển. Đây là một giải núi thấp, dài gần 1km với tốc độ cao trên 100m so với mực nước biển. Nơi đây biển mênh mông sóng vỗ hòa quyện với mây trời, cảnh quan thiên nhiên lay động lòng người, khiến danh hào Nguyễn Du đã khắc họa thành thơ: