Chức năng xã hội của thể loại

Việc sự phổ cập của mọi thể loại đều giao động nhắc chúng ta nhớ lại rằngthể loại gắn chặt chẽ với các nhân tố văn hoá. Tại sao khán giả lại thích xem đi xem lại những quy ước giống nhau? Nhiều nhà nghiên cứu phim tin rằng các thể loại là những vở kịch được nghi lễ hóa giống như những dịp khánh lễ- những nghi lễ khiến con người mãn nguyện, vì chúng tái khẳng định những giá trị văn hóa với đôi chút biến thái.Kết thúc phim Saving Private Ryan hay You’re Got Mail, aicó thể cưỡng lại một làn sóng trào dâng của sự mãn nguyện, thứ nuôi dưỡng các giá trị được công nhận, như chủ nghĩa anh hùngquên mình, khát vọngtình yêu lãng mạn? Và cũng giống như người ta có thể coinhững nghilễ đónhư một sự giúp đỡ người tham gia quên đi những phương diện phiền toái hơn củathế giới này, những nhân cách hoá quen thuộc và cốt truyện của thể loại cũng có thể giúp khán giả lãng quên những vấn đềxã hội thực sự.

Một vài nhà nghiên cứu hẳn tranh luận rằng thể loại còn đi tiếpvà thực sự khám phá ra những giá trị và quan điểm xã hội nước đôi. Chẳng hạn phim gangster giúp khán giảcó thể nhấm nháp sựtự do táo tợn của tên cướp trong khi vẫn cảm thấy hài lòng khi tên đó phảinhận hình phạt. Nhìn từ quan điểm này, qui ước thể loại khuấy động cảm xúc bằng việc chạm đếnnhững bất ổn củaxã hội,nhưng sau đó lại chuyển những cảm xúc đó thành quan điểm được chấp nhận.

Bởi giao kèo giữa nhà sản xuất phim và khán giả, bởi triển vọng về một cái gì đómới mẻ dựa trên một cái gì đó quen thuộc, thể loại có thể đápứng nhanh chóng các khuynh hướng xã hội rộng khắp. Chẳng hạn, trong thời gian xuống dốc của nền kinh tế những năm 1930,phim ca nhạc của hãng Warner Bros. đã thể hiện cácvấn đề xã hội thành những tiết mục sân khấu; Trong Gold Diggers of 1933 một ca sĩ yêu cầu khán giả của kỷ nguyên Đìnhđốnhãy nhớ “người đàn ông bị lãng quên của tôi”,  vị cựu chiến binh thất nghiệp. Gần đây hơn những nhà sản xuất Hollywood đã cố gắng khuôn hình các phimhài hước lãng mạn đáp ứng thị hiếu của thế hệ X. Trong Chương 11, chúng ta sẽ tìm hiểu xem một phim ca nhạc khác,Meet me in St. Louis,phản ánh những quan tâm của hậu phương trong thời chiến của nước Mỹ trong chiến tranh thế giới thứ hai như thế nào.

Thường có những gợi ý rằng ở những điểm thời lịch sử khác nhau, câu chuyện, chủ đề, giá trị,hay hình tượng của thể loại hài hòa với những quan điểm chung. Ví dụ việc làm phim khoa học giả tưởng những năm 1950, với những trái bom hydro tạo ra Godzilla và quái vật khác,có bộc lộ nỗi khiếp sợ sự phát triển điên loạn của kỹ thuật không? Giả thiết là những qui ước thể loại, lặp lại từ phim này tới phim khác, phản ánh những hoài nghi hay lo âu của công chúng đang lan tỏa. Nhiều nhà nghiên cứu phim hẳntranh cãi rằng việc tiếp cận mang tính phản chiếu này giúp giải thích tại sao tính đại chúng của các thể loại lạ biến đổi.

Các tiến trình xã hội cũng có thể được phản ánh trong những cách tân thể loại.Ripley, một nhân vật nữ trong phim Aliens, là một chiến binh can đảm, thậm chí hung hãn,nhưng cũng có họ ngoạiấm cúng (4.4, 4.5). Đây là một cái gì đó mới mẻ trong thể loại phim khoa học giả tưởng. Nhiều nhà bình luận xem Ripley như một sản phẩm của quan điểm nảy sinh từ phong trào phụ nữ những năm 1970. Nhóm bênh vực cho phụ nữ đã tranh luận rằng phụ nữ có thể được coi là năng động và tài giỏi mà không mất đi những phẩm chất tích cực gắn với hành vi nữ, như mềm mạivà giàu cảm thông. Khi những ý tưởng này lan rộng trên các phương tiện truyền thông chủ chốt và công luận, thì những phim như Aliens có thể trả lại vai trò truyền thống của người đàn ông cho các nhân vật nữ.

4.4 Trong Aliens, Ripley học cách sử dụng vũ khí.

4.5… nhưng cũng có thể an ủi cô gái mồ côi mà tốp lính tìm thấy.

Kiểu quan sát thể loại này thường được gọi là những phản hồi, bởi vì chúng thừa nhận rằng những thể loại phản ánh quan điểm xã hội, giống như nhìn vào một cái gương. Nhưng một vài những phê bình sẽ phản đốirằng việc đọc những phản hồi có thể trở nên quá đơn giản. Một khi chúng ta xem xét kỹmột phim theo thể loại, chúng ta thường khám phá ra những điều phức tạp biến miêu tả phản hồi trở nên có sắc thái. Ví dụ, nếu quan sát ngoàiRipley, nhân vật chính của Aliens, chúng ta tìm thấy tất cả các nhân vật đềunằm dọc một tuyến liên tục chạy giữa những giá trị “nam giới” và “nữ giới”, và những người sống sótsau chuyến đi, đànông và đàn bà, dường như pha trộn những điều tốt đẹp nhất của bản sắc cả hai giới. Hơn nữa, thường những gì là sự phản ánh xã hội chỉ là nỗ lực khám phá ra những tiêu điểmhàng ngày của công nghiệp phim ảnh. Mộtphimtheo thể loại có thể không phản ánh nỗi sợ hãi và niềm hy vọng của khán giả mà là phánđoán của nhà sản xuất về những gì sẽ bánra.

Tranh luậnvề việc liệu những qui ước thể loại có trực tiếp phản ánh bối cảnh xã hội hay không đã bắt đầu một cáchrõ ràng, vào cuối những năm 1990. Suốt những thập kỉ qua, nội dungtàn bạocủa một sốphim hành độngđã tăng lên từng bước một. Bạo lựcấydường như phổ biến với một mảng rộng khán giả - và đặc biệt là với những thanh niên tạo nên đa phần công chúng đi xemphim bạo lực. Khi một loạt các vụ giết người trong trường học và nơi công cộng khác xảy ra trong khoảng thời gian ngắn cuốinhững năm 1990, phương tiện truyền thông đại chúng này (tức điện ảnh)bị kiểm soát chặt chẽ vì nó như một nguyên nhân tiềm tàng. Năm 1999, lầnđầu tiên, ngành công nghiệp điện ảnh(cùng vớicác ngành kinh doanh, nhưâm nhạc,truyền hìnhvà trò chơi điện tử) bắt đầu tình nguyện để mắt giám sát các dự án của chính mình nhằm giảm thiểu bạo lực. Đây có phải một ngành công nghiệp đang phản ứng lại nỗi khiếpsợ thực sự ở mộtbộ phậnkhán giả của mình? Hay phương tiện truyền thông này và chính phủ đã kết tội những miêu tả bạo lực như một cách tránh phải đối mặt với những nguyên nhân gây ra bạo lực như đói nghèo và việc có thể kiếm được vũ khí một cách dễ dàng. Vụ tấn công của khủng bố ngày 11/9/2001, thoạtđầu thúc đẩyphản ứng của công chúng chống lại bạo lực, nhưng sau một thời gian ngắnlại xuất hiện một quan tâm hơn nữa đến các phim về chiến tranh. Những chủ đề áiquốc như vậy có giúp biện minhcho sựcô lập đang tăng lên của nước Mỹ vớichính trường quốc tế không? Những câu hỏi như vậy trong một thời gian dài đã đượcđặt ragắn vớicácthể loại đạichúng, vìchúng dường như gắn bó rất mật thiết với xã hội với tư cách một tổng thể.

Dù chúng ta nghiên cứu lịch sử của một thể loại, những chức năng văn hoá của nó, hay việc nó phản ánh các khuynh hướng phản ánh xã hội, thì các qui ước vẫn là điểmkhởi hành đúng đắn nhấtcủa chúng ta. Chẳng hạn,chúng ta hãy xem xét qua 3 thể loại quan trọng của sản xuất phim hư cấu của Mỹ.

“Tôi biết Wyatt Earp. Những ngày câm lặng đầu tiên, đôilần trong năm anhấyđến thăm bạnbè, những người chăn bò mà anh ấy biết ở Tombstone; nhiều người trong số họ thuộc nhómcủa tôi. Tôi nghĩ khi tôi là một gã phụ tá chínhvà tôi đã đưa choanh ta chiếc ghế và tách cà phê. Anh ta kể cho tôi nghe vềtrận đấu ở O.K. Corral. Vì vậy trong My Darling Clementine, chúng tôi đã làm theo đúng những gì đã xảy ra. Họ đã không diễn theo kiểu dạo bộtrênđường phố mà bắt đầu lao vào nhau; đó là mộtcuộc thao diễn quân sự tài giỏi”

-  Đạo diễn John Ford

Ba thể loại

Phim miền Tây

Phim miền Tây xuất hiện sớm trong lịch sử điện ảnh, trở nên ổn định vàođầu những năm 1910. Nó dựa một phần trên hiện thực lịch sử, vì ởmiền Tây nước Mỹ có những người chăn bò, những người sống ngoài vòng pháp luật, những người định cư và các tộcngườiMỹbản địa. Phim cũng dựa theo các bài hát, tiểu thuyết dân dã và các màn trình diễn của miền Tây hoang dã để phác họa về vùng đấtnày. Thoạt đầu các diễn viên thithoảng phản ánh sự pha trộn giữachủ nghĩa hiện thực và huyền thoại này: Ngôi sao cowboy Tom Mix đãlà một cảnh sátlưu động Texas, một nghệ nhân miền Tây hoang dã, và một nhà đưa ngựa vô địch.

Ngay thời kỳ đầu chủ đề trung tâm của thể loại là cuộcxung đột giữatrật tự văn minh hóa và vùng biên giới không pháp luật. Đếntừ miền Đông và thành phố là những người định cư muốn cung dưỡnggia đìnhmình, những giáo viên muốnphổ biến học vấn,và nhân viên ngân hàngcùng các viên chứcchính phủ. Ngược lại, trong những không gian tựnhiên mênh mônglà sự vươn mình của những con người bên ngoài văn minh đó - không chỉ những người da đỏ Mỹ mà còn cả những kẻ sống ngoài vòng pháp luật, người đi sănvàcác trùm buôn bán gia súc tham lam.

Sự mô tả hình tượng củng cố tính song trùng cơ bảnnày. Toa xe có mái che, đường xe lửa được xây dựng thay chỗ cho ngựa và thuyền bè; trường học và nhà thờ đối nghịch với căn lều đơn độc trên những ngọn đồi. Trong hầu hết các thể loại, trang phục cũng quan trọng về mặt miêu tả hình ảnh. Những bộ quần áo hồ cứng và trang phục ngày Chủ nhật của dânđịnh cư trái ngược với lối ăn mặc của tộc người da đỏvànhững chiếc quần Jean,mũ phớtcủa người chăn bò.

Thú vịlà, người hùng miền Tây điển hình đứng giữa hai đốicựcvề chủ đề. Ở quê nhà,trong sựhoang dã hơn nhưng có thiên hướng tự nhiên nghiêng về công lí và sự lương thiện, ngườichăn bòthường chênh vênhgiữa tàn bạo và văn minh. William S. Hart,một trong những ngôi sao miền Tây nổi tiếng nhất thời kỳ đầu, đãkết tinh tính cách của “con người xấu tốt” thànhnhân vật thường gặp nhất. Trong Hell’s Hinges (1916), người chị của một mục sư cố gắng cải tạoanh ta: một cảnh quaymiêu tả sự lôi kéo giữahaicách sống (4.6)

4.6 Nhân vật “xấu tốt” trong Hell’s Hinger đọc Kinh thánh,với chai whiski bên cạnh.

Thế chênh vênh của người hùng ảnh hưởng đến cốt truyện miền Tây thường gặp. Anh ta có thể đứngngoài vòng luật pháp, hay anh ta có thể đơn giản đứng xa cuộcxung đột. Bất kể trường hợp nào, anh ta sẽ không dễ dàng bị lôi cuốn vàocuộc sống do những người mới đến mang lại cho cư dânvùng biên. Rút cục,người hùng quyết định gia nhập lực lượng trật tự, giúp họ chiến đấu với những tay súngđánh thuê, những băng đảng, hoặcvớibất kì những gì mà cảnh phim thể hiện như một nguy cơ đe dọasự ổn định và phát triển.

Khi thể loại đã phát triển, nó gắn chặt vớimột ý thức hệ xã hội tàng ẩn trong những qui ước của nó. Sự phát triểncủa người da trắngvề phía Tâyđược coi là một sứ mệnhlịch sử, trong khi các nềnvăn hoá bản địa bị chinh phục lại thường bịxem lànguyên thuỷ và mọi rợ. Phim miền Tây đầy rẫy những khuônmẫuphân biệt chủng tộc người Mỹ bản địa và ngườiTây Ban Nha- Bồ Đào Nha. Tuy nhiên, trong một vàitrường hợp các nhà làm phim biếnnhân vật người Mỹ bản địa thànhnhững nhân vật bi kịch, cao thượng hóa bởi sự gần gũi thiên nhiên của họ nhưng lại đối mặt với sự hủy diệt lối sống của mình. Minh chứng sớm nhấtcó thể là The Last of the Mohicans (1920).

Hơn nữa,thể loại này đã không hoàn toàn lạc quan về việc thuần hóa sự hoang dã. Sự nhập thân sau rốtcủa nhân vậtvào các giá trị của nền văn minh thường đượm vẻ nuối tiếc tự do đã mất. Trong phim Straight Shooting (1917) của John Ford, Chevenne Harry (do Harry Carey đóng) đượcmột chủ trại gia súc tàn bạo thuê đi tước đoạtruộng đất của một người nông dân, nhưng anh ta đã đem lòng yêu con gái của người nông dân và nguyện sẽ thay đổi. Tập hợp những người nông dân lại, Harry giúp họ chiến thắngtên chủ trại gia súc. Sauđó anh ta miễn cưỡng an định với Molly (4.7).

4.7 Trong phim Straight Shooting, nhân vật đang đứng được khuôn hình ảnh bên cửa ra vào ngôi nhà, lưỡng lự giữa sự quyến rũ của văn minh và tiếng gọi của cuộc sống hoang dã.

Theo hệ giá trị này,rất nhiều cảnh quay theo qui ước trở thành chuẩn mực hóa- cuộctấn công của người da đỏ vào cácpháo đàihay những toatầu, cuộc tán tỉnh rụt rè một phụ nữcủachàngngười hùngthô thiển,nhân vậtphát hiện ra túplều của dân định cư bị cháy, vụ cướp nhà băng hay các chuyến xe của những kẻ ngoài vòng pháp luật, những cuộc đọ súng lên đến đỉnh điểm trên những đường phố thị trấn ngầu bụi. Nhà văn và đạo diễn có thể làm nổi bật bộphim chuyển thể từ tiểu thuyếtbằng việc xử lý nhữngchi tiết này. Trong các phim miền Tây hoa mỹ mang sắc thái Italia củaSergio Leone, mọi qui ước được căngra trong từngchi tiết hay đượcthổi phồng ởmức khổng lồ, như khi cuộc đấu súng lên đến cực điểm trong For a Few Dollars More (1966) được quay tựa như một cuộc đấu bò tót (4.8).

4.8 Một bức tường thấp tạo ra một đấu trường ởđó cuộc đấu súng tay ba có thể xảy ra vàocuối bộ phim For a Few Dollars More

Cũng đã có những đổi mới về kể chuyện và chủ đề. Sau những phim miền Tây phóng túng của những năm 1950 như Broken Arrow (1950), văn hoá bản địa bắt đầu được đối xử một cách trân trọng hơn. Trong Little Big Man (1970) và Soldier Blue (1970), các giá trị chủ đề truyền thống bị đảo lộn, cuộc sống của người da đỏ khi đượcvăn minh hóa và xã hội của người da trắng được miêu tả như một sự cướp bóc. Một vài phim lợi dụng mặt chưakhai hóacủa nhân vật, thể hiện anh ta trong tình thế hiểm nghèo không kiểm soát nổi (phim Winchester73, 1950), thậm chí thần kinh không ổn định (phim The Left Handed Gun, 1958). Các nhân vậtcủa The Wild Bunch (1969) bị xem là những tên côn đồ trần trụi trong phim miền Tâythời kỳ đầu.

Sự phức tạp mới của nhân vật chính thể hiển rất rõ trong phimThe Searchers (1956) của John Ford. Sau khimộtngười Comanche[1] đột nhập vào trang trạicủa anhtrai mình, Ethan Edwards bắt đầu công cuộc tìm kiếm cô cháu gái Debbie bị bắt cóc. Thoạt đầu, anh ta bị chế ngự bởi lòng trung thành gia tộcnhưng cũngbị gằng xé bởi tình yêu thầm kín dành cho chị dâu -người đã bị bọn đột kích cưỡng đoạt và giết chết.Người đồng mưu của Ethan, một chàng thanh niên mang một phần dòng máu Cherokee[2],nhận rarằngEthan lập kế hoạch không phải để giải cứu Debbie màđể giết cô bé không để cô trở thành một ngườivợ Comanche. Sựphân biệt chủng tộc dữ dộivà sự báo thù mãnh liệt trong Ethan lên cực điểm trong một lần đột nhập vàongôi làng của người Comanche.Cảnhkhép phim, Ethan hướng nhìn vềnền văn minhnhưng dừng lại bênngưỡng cửa một túp lều (4.9) trước quay về với sa mạc.

Cảnh quay gợi nhớ lại một cách kì lạ phimStraight Shooting của Ford (4.7); Ford thậm chí còn choJohn Wayne lặplại hành động khoanh tay đặc thù của Hary Carey(4.10). Tuy nhiên, lúc này dường như anh chàng chăn bò phiêu bạt bị kết tội là sốngbên ngoài văn minhvì anh ta không thể chế ngự nỗi đau và lòng căm thù của mình. Dã man hơn những người văn minh, anh ta dường như bị kết tội, như anh ta nói về linh hồn những người Comanche đã chết, là “sẽ mãi mãi lang thang cùng gió”. Việc xử lý quyết liệt này đối với một chủ đề lặp đi lặp lại minh họa cho việc các quy ước của một thể loại có thể thay đổi mãnh liệt xuyên qua lịch sử như thế nào.

4.9 Cận cảnh phim The Searchers

4.10 Dáng vẻ của Hary Carey trong phim Straight Shooting

(còn nữa)

Trần Hải Yến (dịch)