Chủ tịch Hồ Chí Minh đã về với thế giới người hiền hơn nửa thế kỷ, nhưng Người đã để lại cho toàn Đảng, toàn quân và toàn dân tộc Việt Nam một di sản vô cùng quý báu - Tư tưởng Hồ Chí Minh, trong đó tư tưởng về xây dựng Quân đội nhân dân (QĐND) và xây dựng nền quốc phòng toàn dân (QPTD) chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng. Tư tưởng đó không chỉ là ngọn cờ soi sáng cho sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc Việt Nam, góp phần đưa dân tộc Việt Nam bước vào kỷ nguyên độc lập, tự do, hòa bình và phát triển, sánh vai với các cường quốc năm châu mà hơn nữa, tư tưởng đó cùng với những đóng góp quan trọng của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong thực tiễn đã góp phần to lớn vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc (BVTQ), thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau giữa các dân tộc trên đất nước ta, là cơ sở cho Đảng, Nhà nước, Quân đội ta trong xây dựng chiến lược quân sự, quốc phòng thời kỳ mới.

Việc nghiên cứu, học tập, vận dụng và phát triển sáng tạo tư tưởng quân sự Hồ Chí Minh nói chung và tư tưởng của Người về QĐND nói riêng là vấn đề hết sức quan trọng và cần thiết trên cả phương diện nhận thức và thực tiễn nhằm mục đích hiểu sâu sắc, đầy đủ, toàn diện hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Quân đội và vận dung, phát triển sáng tạo tư tưởng đó vào sự nghiệp BVTQ Việt Nam xã hội chủ nghĩa trong thời kỳ mới.

1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng QĐND Việt Nam

Chủ nghĩa Mác - Lênin đã xác định vai trò và sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân - giai cấp đại diện cho phương thức sản xuất tiên tiến, giai cấp đứng ở vị trí trung tâm của thời đại - giai cấp thông qua đội tiên phong của nó là Đảng Cộng sản lãnh đạo tiến hành sự nghiệp cách mạng vô sản. Theo Hồ Chí Minh, trước hết cách mạng Việt Nam cần có một Đảng cách mạng, mới có con đường chính trị đúng, con đường tổ chức đúng. Chỉ sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, mới có tiền đề cơ bản cho sự xuất hiện của một quân đội kiểu mới “quân đội công nông”. Vấn đề cơ bản nhất của một quân đội là bản chất giai cấp của nó. Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã lãnh đạo, giáo dục quân đội ta quán triệt bản chất giai cấp công nhân của Đảng về mặt chính trị tư tưởng và tổ chức phù hợp với đặc điểm của một tổ chức quân sự. Cương lĩnh của Đảng là mục tiêu chiến đấu của quân đội.

Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh khẳng định, nhân dân là người sáng tạo ra lịch sử. Đảng Cộng sản lấy dân làm gốc, quân đội cách mạng cũng phải dựa vào dân “lực lượng chính là ở dân”. Nhân dân là nền tảng, là cha mẹ của bộ đội”. QĐND Việt Nam mang bản chất giai cấp công nhân, tính nhân dân và tính dân tộc sâu sắc”.

Gần 8 thập kỷ qua, Quân đội với nhiều tên gọi khác nhau “Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân - (12/1944)”, “Việt Nam giải phóng quân - (4/1945)”, “Vệ quốc đoàn - (9/1945)”, “Quân đội quốc gia Việt Nam - (5/1946)”, “QĐND Việt Nam - (2/1951)”. Mặc dù mang những tên gọi khác nhau do tình hình và nhiệm vụ cách mạng trong thời kỳ lịch sử có sự phát triển. Quân đội ta vẫn là QĐND, thực hiện chức năng đội quân chiến đấu, công tác, đội quân lao động sản xuất. Những nguyên tắc xây dựng Quân đội theo tư tưởng Hồ Chí Minh luôn được giữ vững:

Một là, “Quân sự phục tùng chính trị”, “quân sự mà không có chính trị như cây không có gốc vô dụng lại có hại”. Sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản là nhân tố quyết định bản chất cách mạng, sự trưởng thành và chiến thắng của QĐND. Không ngừng củng cố sự lãnh đạo của Đảng, đối với quân đội ta luôn luôn lấy việc xây dựng về chính trị làm cơ sở để nâng cao sức mạnh chiến đấu tổng hợp, thường xuyên tăng cường hiệu lực công tác Đảng, công tác chính trị. Khi đã có nhà nước, trở thành một bộ phận của Nhà nước, Quân đội ta tuân thủ Hiến pháp và pháp luật. Thực tiễn lịch sử cho thấy, cơ chế quản lý Nhà nước với quốc phòng không làm suy yếu sự lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt của Đảng với quân đội, vì quân đội là một tổ chức quân sự, khác với các tổ chức khác trong bộ máy Nhà nước… Đảng lãnh đạo trực tiếp bộ máy nhà nước đồng thời trực tiếp, tuyệt đối về mọi mặt đối với quân đội.

Hai là, Quân đội ta là quân đội của dân, do dân, vì dân luôn đứng vững trên lập trường của giai cấp công nhân, có thái độ chính trị đúng đắn trước những mối quan hệ chính trị cơ bản: Với nhân dân, quân đội là người phục vụ trung thành, cùng nhân dân bảo vệ độc lập chủ quyền, chế độ xã hội, bảo vệ Nhà nước, bảo vệ Đảng, bảo vệ thành quả cách mạng, bảo vệ tính mạng, tài sản và quyền làm chủ của nhân dân…; Với đất nước, quân đội là công cụ để bảo vệ độc lập thống nhất toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc, bảo vệ sự bình đẳng và đoàn kết giữa các dân tộc, giữ gìn bản sắc dân tộc; Với bầu bạn, quân đội ta thấm nhuần tinh thần quốc tế vô sản, ủng hộ sự nghiệp đấu tranh cho độc lập dân tộc, tiến bộ xã hội và hoà bình thế giới; Với nội bộ, thực hiện toàn quân một ý chí, kỷ luật nghiêm minh, dân chủ, bình đẳng về chính trị.

Hồ Chí Minh đã khái quát: Quân đội ta có sức mạnh vô địch, vì nó là một QĐND do Đảng ta xây dựng, Đảng ta lãnh đạo và giáo dục.

Ba là, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ nguyên tắc tổ chức quân đội: “Phải có tổ chức vững chắc nghiêm ngặt”, “nếu không có tổ chức thì không phải là một quân đội cách mạng, không thể đánh thắng được” kết cục sẽ rơi vào một tình trạng vô chính phủ và tan rã. Người chủ trương xây dựng lực lượng vũ trang ba thứ quân, xác định đúng đắn mối quan hệ giữa bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và dân quân tự vệ. Vận dụng sáng tạo nguyên tắc tập trung dân chủ của Đảng vào xây dựng quân đội cách mạng, Người nêu rõ có tổ chức mạnh mới có con người mạnh. Con người mạnh làm cho tổ chức mạnh, Đảng bộ trong quân đội làm nòng cốt và hạt nhân lãnh đạo, vừa có hệ thống lãnh đạo, vừa có hệ thống chỉ huy, xác định rõ lãnh đạo là tập thể, chỉ huy là trách nhiệm cá nhân. Phải có kỷ luật sắt “quân lệnh như sơn” đi đôi với việc thực hiện dân chủ, phê bình và tự phê bình từ dưới lên, chấm quân phiệt, độc đoán, chống tự do vô kỷ luật.

Bốn là, theo Người, trong xây dựng quân đội phải lấy việc bồi dưỡng xây dựng con người là chính, “người trước, súng sau”. Chiến lược trồng người của Hồ Chí Minh đã tạo nên một đội ngũ cán bộ quân đội trung thành, có trí tuệ đáp ứng yêu cầu khắc nghiệt của chiến tranh và mọi thử thách của cách mạng. Người nói: “muôn việc thành công hay thất bại, đều do cán bộ tốt hoặc kém”, “cán bộ là gốc của mọi công việc”.

Đối với mọi cán bộ trong quân đội, Người yêu cầu: “Trí, dũng, nhân, tín, liêm, trung”. Hồ Chí Minh đặt “Trí” lên hàng đầu chứng tỏ, cán bộ quân sự trước hết phải là người có trí tuệ, không ngừng trau dồi trí thức, nâng cao trí tuệ, mới hoàn thành nhiệm vụ. Người cán bộ phải có giác ngộ chính trị hơn quần chúng, vì vậy phải có trình độ hiểu biết về chủ nghĩa Mác  - Lênin, khoa học xã hội và nhân văn, khoa học kỹ thuật; nắm vững đường lối chính sách của Đảng mới tự giác phấn đấu theo con đường cách mạng mà Đảng đã vạch ra, có niềm tin thắng lợi, dựa vào căn cứ khoa học, có lý luận để thuyết phục quần chúng, có khả năng tổng kết thực tiễn, phát huy sức sáng tạo của quần chúng để góp phần cụ thể hoá, bổ sung đường lối chủ trương của Đảng.

QĐND Việt Nam chiến thắng quân đội nhà nghề của hai đế quốc to, trước hết là thắng bằng trí tuệ, bằng tài thao lược, kế thừa truyền thống đánh giặc của tổ tiên, tiếp thu có chọn lọc nghệ thuật quân sự của nhân loại, có phương pháp xem xét đúng, hiểu rõ sức mạnh của quân đội các nước đế quốc, sáng tạo cách đánh tài giỏi. Hồ Chí Minh nhấn mạnh, quân đội cách mạng phải nghiên cứu cách đánh giặc để “có một lối đánh rất tài giỏi thì trăm trận trăm thắng”. Nếu “thiếu nghiên cứu tìm hiểu tình hình khả năng ta và địch một cách tỷ mỷ để định ra mục đích và cách đánh thích hợp thì “mắc nhiều khuyết điểm”. Người căn dặn, cán bộ phải chịu khó học tập, không ngừng nâng cao trí tuệ, văn hoá để có phương hướng đúng cho việc trau dồi đạo đức cách mạng.

Chủ tịch Hồ Chí Minh coi việc cán bộ học ở trường, ở sách vở và ở trong thực tiễn đấu tranh cách mạng đều rất quan trọng. Theo Người, học phải đi đôi với hành, lời nói phải đi đôi với việc làm. Người coi quá trình xây dựng QĐND phải là quá trình rèn luyện lâu dài trong chiến đấu với kẻ thù, trong đấu tranh chính trị, trong vận động quần chúng, trong xây dựng nâng cao sức mạnh chiến đấu. Bản lĩnh chính trị, bản lĩnh chiến đấu của cán bộ quân đội chẳng những là sự tích luỹ một hàm lượng trí tuệ mà còn là kết quả của sự đấu trí giữa ta và địch. Qua gần 8 thập kỷ xây dựng và chiến đấu, quân đội ta đã bồi dưỡng được một đội ngũ cán bộ quân sự trung thành, thao lược, đánh thắng mọi kẻ thù. Trong QĐND Việt Nam có nhiều tướng lĩnh từ công nhân, nông dân, trí thức cách mạng trưởng thành lên. Đó là một thành công lớn của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu.

Chiến lược trồng người trong quân đội của Hồ Chí Minh đã xây dựng nên hình tượng đẹp tuyệt vời, đó là danh hiệu, phẩm chất “Anh Bộ đội Cụ Hồ” được Nhân dân tặng cho người chiến sĩ QĐND Việt Nam, một biểu tượng của con người mới, vừa mang phẩm chất truyền thống của dân tộc, vừa mang nhân cách và tầm vóc của người anh hùng thời đại và có giá trị nhân văn xã hội chủ nghĩa.

2. Nghiên cứu, vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng QĐND thời kỳ mới

Gần 8 thập kỷ xây dựng và chiến đấu theo tư tưởng Hồ Chí Minh, quân đội ta đã hoàn thành nhiệm vụ làm trụ cột trong khởi nghĩa và chiến tranh. Mấy chục năm hòa bình với tư duy đổi mới, phát triển vừa qua, quân đội ta là một lực lượng rất quan trọng đảm bảo sự ổn định chính trị xã hội của quốc gia. Trong bối cảnh mới, đất nước, thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa. Chúng ta đang đứng trước vận hội mới và những thách thức mới.

Đảng ta xác định xây dựng và BVTQ là hai nhiệm vụ chiến lược. Nhiệm vụ quân đội rất nặng nề, phải bảo vệ được hòa bình tạo môi trường ổn định để đẩy mạnh sự nghiệp đổi mới, bảo vệ độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, vùng trời, vùng biển, biên giới hải đảo của Tổ quốc, bảo vệ quyền làm chủ của Nhân dân, bảo vệ bản sắc dân tộc (trong xu thế toàn cầu hoá và hội nhập quốc tế sâu rộng, các lợi ích quốc gia đan xen nhau, xâm nhập nhau), chống lại các thế lực thù địch với các thủ đoạn “diễn biến hoà bình” và sẵn sàng đánh bại mọi cuộc chiến tranh xâm lược. Thực hiện chức năng cơ bản của quân đội vừa là đội quân chiến đấu, vừa là đội quân công tác, đội quân sản xuất có những nội dung và yêu cầu mới.

Đó là, trong xây dựng QĐND lấy xây dựng chính trị trọng hơn quân sự, quân sự phục vụ chính trị. Đảng lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt sự nghiệp quân sự, quốc phòng và QĐND, luôn tạo mọi điều kiện cho Quân đội hoàn thành nhiệm vụ; xây dựng QĐND toàn diện coi trọng xây dựng về chính trị làm cơ sở, nhất là bản lĩnh chính trị, nâng cao chất lượng tổng hợp và sức mạnh chiến đấu của quân đội; là lực lượng trung thành, tin cậy của Đảng, Nhà nước và Nhân dân. Trong đó, cần xác định: QĐND là lực lượng quan trọng nhất của lực lượng vũ trang nhân dân ba thứ quân, cùng với Công an nhân dân là lực lượng nòng cốt trong lực lượng quốc phòng, an ninh của đất nước. Bộ đội địa phương là một bộ phận của QĐND, xây dựng bộ đội địa phương vững mạnh là một nội dung quan trọng xây dựng QĐND, xây dựng địa phương vững mạnh. Dân quân tự vệ là LLVT quần chúng không thoát ly sản xuất, công tác, là một bộ phận của LLVT nhân dân, đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý, điều hành của Chính phủ và UBND các cấp, sự chỉ đạo, chỉ huy trực tiếp của cơ quan quân sự các cấp; là một công cụ chủ yếu để bảo vệ Đảng, bảo vệ chính quyền, bảo vệ tính mạng, tài sản của nhân dân, của Nhà nước ở cơ sở.

Những vấn đề về cơ cấu, tổ chức, biên chế của quân đội; xây dựng lực lượng dự bị động viên và dân quân tự vệ phải được giải quyết từng bước phù hợp với quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN và đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ BVTQ trên phạm vi cả nước, trong từng địa phương cũng như ở từng cơ sở.

Phải xây dựng QĐND cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại, vững vàng về chính trị, tuyệt đối trung thành với Tổ quốc, với Đảng, Nhà nước và nhân dân, được nhân dân tin cậy và yếu mến. Đổi mới tổ chức, nội dung, phương pháp huấn luyện, đào tạo, đi đôi với cải tiến, đổi mới vũ khí trang bị, phương tiện, phù hợp với yêu cầu tác chiến mới; phát triển khoa học quân sự, nghệ thuật chiến tranh nhân dân. Hệ thống tổ chức biên chế quân đội được xây dựng theo hướng chính quy, hiện đại với những binh đoàn chủ lực cơ động mạnh, những quân binh chủng kỹ thuật được trang bị vũ khí, phương tiện ngày càng hiện đại.

Xây dựng QĐND toàn diện, trong đó xây dựng về chính trị là cơ sở để xây dựng các mặt khác, nâng cao chất lượng tổng hợp và sức chiến đấu của quân đội. Từng bước giải quyết hợp lý xây dựng cả lực lượng thường trực và dự bị, cả bộ đội chủ lực và bộ đội địa phương có số lượng, cơ cấu, quy mô, tổ chức hợp lý, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ BVTQ. Về cơ sở vật chất kỹ thuật phải giải quyết đúng mối quan hệ giữa yêu cầu, nhiệm vụ trước mắt và nhiệm vụ lâu dài của vấn đề hiện đại hóa, phù hợp với khả năng đất nước.

Xây dựng QĐND cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại, có bản lĩnh chính trị vững vàng, tuyệt đối trung thành với Đảng, Tổ quốc và Nhân dân, phải tiếp tục khẳng định nguyên tắc: Đảng lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt đối với quân đội. Thực hiện tốt Nghị quyết 51 của Bộ Chính trị về tiếp tục hoàn thiện cơ chế lãnh đạo của Đảng, thực hiện chế độ một người chỉ huy gắn với thực hiện chế độ chính ủy, chính trị viên trong QĐND Việt Nam. Bảo đảm sự lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt của Đảng đối với QĐND và Công an nhân dân.

Cùng với việc phát triển hoàn thiện cơ chế lãnh đạo của Đảng đối với QĐND, cần tăng cường sự quản lý của Nhà nước đối với QĐND. Không chỉ khẳng định nguyên tắc Đảng lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt đối với quân đội, mà còn phải nhấn mạnh vai trò quản lý của Nhà nước đối với quân đội. Phải tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật về BVTQ; thể chế hóa các chủ trương, chính sách của Đảng về xây dựng nền quốc phòng toàn dân và an ninh nhân dân, thường xuyên chăm lo xây dựng Đảng, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với quân đội và công an, đối với sự nghiệp củng cố quốc phòng, an ninh, tăng cường quản lý nhà nước về quốc phòng, an ninh. Kiên quyết phê phán, đấu tranh chống lại các quan điểm sai trái, thù địch đối với sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước đối với quân đội.

Tăng cường sức mạnh tổng hợp, khả năng chiến đấu của QĐND, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ củng cố quốc phòng BVTQ trong thời kỳ mới. Cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội, phải tăng cường tiềm lực quốc phòng của đất nước, đáp ứng tốt hơn các nhu cầu thiết yếu trong lĩnh vực bảo đảm kỹ thuật, giữ gìn, bảo quản và từng bước cải tiến vũ khí, trang bị hiện có, cải thiện đời sống bộ đội.

Các kế hoạch, phương án tác chiến, sẵn sàng chiến đấu, chuyển trạng thái... phải được chú trọng chuẩn bị và tổ chức luyện tập đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ BVTQ. Công nghiệp quốc phòng, trang bị kỹ thuật hiện đại cho quân đội phải từng bước được đầu tư. Bộ đội địa phương tỉnh, thành phố phải được xây dựng ngày càng vững mạnh, góp phần quan trọng vào bảo vệ Đảng và Tổ quốc XHCN. Lực lượng dự bị động viên phải được quan tâm xây dựng phù hợp, lực lượng dân quân tự vệ phải được tổ chức chặt chẽ...

Thực hiện nghiêm túc cuộc vận động xây dựng chỉnh đốn Đảng, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của các tổ chức Đảng trong quân đội. Các tổ chức cơ sở Đảng phải được xây dựng ngày càng trong sạch vững mạnh. Các cấp ủy phải được xây dựng, kiện toàn có năng lực lãnh đạo toàn diện. Xây dựng được hệ thống tổ chức bộ máy công tác đảng, công tác chính trị ngày càng hợp lý, đội ngũ cán bộ có số lượng hợp lý, chất lượng cao, có cơ cấu ngày càng hoàn chỉnh đáp ứng yêu cầu thực hiện nhiệm vụ.

Tóm lại, xây dựng QĐND trong chiến lược BVTQ thời kỳ mới cần chú trọng xây dựng QĐND về chính trị làm cơ sở, nhất là xây dựng bản lĩnh chính trị cho quân đội. Cần quan tâm nghiên cứu điều chỉnh cơ cấu, tổ chức quân đội theo hướng tinh, gọn, cơ động có sức mạnh chiến đấu cao. Đẩy mạnh hiện đại hóa quân đội ở một số quân, binh chủng, không coi nhẹ hiện đại hoá lục quân. Nâng cao khả năng tác chiến tầm cao, tầm xa, tác chiến ban đêm của quân đội, nâng cao khả năng cơ động của quân đội. Tập trung nghiên cứu các biện pháp phòng chống vũ khí công nghệ cao, phát triển lý luận nghệ thuật chiến tranh nhân dân trong các điều kiện tác chiến mới.